ҚАЗАҚ   ӘДЕБИЕТІНДЕГІ  ДАНАЛЫҚ  ҮРДІС

Г.Ә.Өтетілеуова, Г.Ә.Мұраталиева

Ыбырайым  Сүлейменов атындағы № 37  қазақ орта мектебі, Тараз қ.

Даналық – адамды басыбүтін және үнемі баурайтын соңғы лебіз, соңғы дау. Даналық өне бойы өткенге көз тастап, тарихқа үңілумен болады, адамның, қоғамның, халықтың қазіргі күйіне өткен шақ және болашаққа қарап, салыстырады, сынайды. Белгілі ғалым Кант айтқан, адамға керек, адамға адам болудың, адам болып өмір сүрудің, қандай қиын жағдайда да адам болып қалудың жолдарын көрсететін философия бөлек, ол- даналық философиясы. Оны біз Конфуцийден, Сократтан, Достоевскийден, Л. Толстойдан, Ыбырай мен Абайдан таба аламыз.Осы кезге дейін философиялық әдебиетте даналықты философияның өткен шағы деп қарау, сол себепті даналыққа көңіл бөлмеу орынсыз келеді. Даналық- философияның түпкі мәні. Даналықтың не екенін Сократтан сұрауға тура келеді. Оның ойынша , даналық деген дүниені, өзіңді басқаларды түсіну, бәріне де түсінікпен қарау.

Философияның даналыққа байланысты тағы бір анықтамасы – түсінік.      Геккельдердің философиясы рухты түсінуге бағытталса, К.Маркстың философиясы тарихты түсінумен байланысты.

Қазақстан даналығының Кеңес дәуіріндегі диалектика, таным теориясы мен методикасы, даналық тарихы саласындағы Одаққа, Әлемге танылған еңбектері атап көрсетіледі, сонымен бірге ХХІ - ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі даналықтың басты бағыты, нысанасы - өзіне лайық және өзіне тән, халқымыздың төл мұрасы - даналыққа қайтып оралып, қайтадан даналық жолына түсу деген маңызды тұжырым жасалады.

Даналықтың  дарабоздығы  қазақ ауыз әдебиетінің  бір түрі – шешендік өнерден көрінеді.Әдетте, шешендік  өнер – дауларда туып дамиды.  Сондықтан елдің, ердің тағдыры сарапқа түсетін, соғыс бітім секілді маңызды мәселелер сөз болатын сот залдары, парламент сарайлары, сондай – ақ халық көп жиналатын астар мен тойлар, міне сондай сарамжал шешендер мен саяси қайраткерлер сөз сайысына түсетін, сыннан өтетін және шынығып шыңдалатын орындар – форумдар болған.  Мәселен, ежелгі Афин шешені Демосфен, Рим шешені Цицерон, XIX – XX ғ. өмір сүрген орыс шешендері П.А.Александров, Ф.Н.Плевано, А.Ф.Кони, қазақ шешендері Төле Әлібекұлы, Қазыбек Келдібекұлы және Әйтеке Бәйбекұлы, Сырым Датұлы  даналықтың  даңғыл жолымен саясаттың  саңлақтары атанды.

Сырым жас кезінде қасындағы жолдасымен  Нұралы  ханның үйіне сәлем бере барады. Хан үйінде Қараман тана Малайсары бимен  әңгімелесіп отыр екен.

-Балалар, аман ба ? – депті де, бұларды елемей, өздері сөйлесе беріпті.Сырым жолдасына дауыстап:  

-Жүр, кетейік, бұлар бізді адам деп отырған жоқ қой, - дейді. Малайсары жалт бұрылып:

Ата тұрып, ұл сөйлегеннен без,

Ана тұрып, қыз сөйлегеннен без.

-Сырнайдай сайрап тұрған мына бала кім өзі? – деп жақтырмай қалады. Сонда Сырым табанда:

-Ата тұрып, ұл сөйлесе, ержеткені болар. Ана тұрып, қыз сөйлесе, бойжеткені болар. Ата балаға көлденең тұрса, кері кеткені болар, - дейді. Малайсары Сырымның тапқырлығына риза болып:

-Сен толған екенсің, мен тозған екенмін, - деп қасына шақырып,  "Бағың жансын !"  - деп батасын береді. Содан бастап Сырым жөнінде " Датта бір бала бар, ақылы данаға парапар" – деген  нақыл сөз тарайды.

Қазыбек биге бір адам "Кім жақын, не қымбат, не қиын ?" – деген  үш сұраққа жауап беріңізші деп қиылып отырып алыпты. Сонда Қазыбек былай деп жауап қайтарған екен:

Тату болса, ағайын жақын

Ақылшы болса, ағайың жақын,

Бауырмал болса, інің жақын,

Инабатты болса, келінің жақын.

Жан серігің жас кезіңнен

Бәрінен де әйелің жақын

Алтын ұяң- Отан қымбат,

Құт берекең – атаң қымбат,

Аймалайтын – анаң қымбат.

Асқар тауың- әкең қымбат

Туып өскен елің қымбат

Ұят пенен ар қымбат,

Өзің сүйген жар қымбат.

Таусылмайтын дау қиын,

Шанышқылаған сөз қиын,

Дәл осындай жағдайда,

Пана болмас өз үйің

Жазылмаса, дерт қиын,

Іске аспаған серт қиын,

Ақылыңнан адасып,

Өзің түскен өрт қиын.

Тентек болса, ұл  қиын,

Не істеріңді – біле алмай,

Ашиды сонда бас миың.

Кім жақын, не қымбат, не қиын дегенде – даналықтың мәні бар, даналықты керек қылатын сұрақтар.  Жақындық, туыстық – халқымыздың қанына сіңген қасиет. Адам кімге арқа сүйерін, кімге үміт артарын ойлағанда ең алдымен жақын – жуығын есіне алады. Қазыбек олардың жақындығына шарт қояды,егер тату болса, бауырмал болса деп. Билер мен шешендер сөздерінде ойдан шығарып топшылау жоқ, тәжірибені қорыту орын алады.

Бірде Жанқұтты шешен Құнанбайдың үйінде отырғанда оған Абай келіп сәлем береді. Ол кезде Абайдың жас, үйленбеген шағы екен. Абайдың тапқырлығын, ақылдығын  естіп жүрген шешен баланы қасына отырғызып, оған сұрақ қояды  - Шырағым,  дүние неге сүйенеді? Абай:

-Дүние үмітке сүйенеді . Үміт адам баласының  рухани тіректерінің бірі. Абайдың өзі де халқы өзгерер, түзелер, оянар деп көп үміттенді, халқына өлеңмен де, қара сөзбен де, жеке басының  тәжірибесінен де жыр етіп әрекет жасады. Тауы қайтып туңілді де. Сонда да үмітін үзбеді.

Жанқұтты:

- Көздің көрмесі бола ма ? Абай:

- Көз қабағын көрмейді , - дейді.  Кейде адам аяғының астындағын  көзінің алдындағыны көрмейді, былайша айтқанда, елемейді, мән бермейді.  Алдымен адам алды- артын  мұқият абайлап алуы керек. Сосын  барып алыстағыға, биіктегіге көз тастауға болады, - деп жауап беріпті.

Даналықтың қайнар бұлағы мақал – мәтелдерден де бастау алады. Қазақтың  мақал- мәтелдерінің терең де бай мазмұнын, сұлулығын, тапқырлығын, шешендігін, жарасымдылығын шебер бейнелеп, жан – жақты ашып жүрген жазушыларымыз, баршылық. Солардың ішінен халық жазушысы М. Әлімбайды, ғалымдар Әсет Балғанбайұлын ерекше атап өтуге болады. Олар халық мақал- мәтелдердегі даналықты, тағылымды, тәлім - тәрбиені, өсиетті бүкіл жұртқа жеткізбек болып ат салысып келеді. Біз мақал – мәтелдерге  философиялық  тұрғыдан қарап, олардың философиясының  мазмұнын алуға тырыстық. Сондай мақалдарға көңіл бөлсек. Адамға туған жерден қымбат ештеңе жоқ. Кім болса да, қайда жүрсе де, ол елін , туған жерін аңсап жүреді, барып топырағына аунап қайту, ауасын бір жұту ол үшін бір ғанибет көрінеді. "Ат айналып, қазығын табар" – деп тауып айтқан емес пе? Болмаса

Туған жерді анам демей не дейін!

Туған елді панам демей не дейін!

Сол арқылы асқақ менің ән – жырым,

Сол арқылы асқақ менің мерейім, - демек.

" Ер туған жеріне, ит тойған жеріне" – деп халық адамның елге,туған жерге деген ыстық сезімін дәл  бейнелейтін. "Пәлен жерде пайда бар, өз  жеріндей қайда бар!" деген мақалда да терең мағына бар. Бақ іздеп, табын көздеп адамдар жан- жаққа тіпті шет елге де кетіп жатыр. Табыс кілтін оларға кім әзірлеп қойды? Асан Қайғы ат сабылтып Жерұйықты іздеді, тапты ма? Жоқ. Әзір тұрған бақыт, табыс болмайды. Бәрі еңбекпен келеді. Қазақ жерінде, елімізде, ебін тауып еңбек еткен адамға бәрі табылады. Адам ең алдымен өз елін, туған жерін, өңдеп, көгерту керек.  Кіндік қаны тамған жерге тер төгуі керек. Бұл оның  адамзаттық борышы.

Ежелден бері еңбек өнермен, біліммен  өлшеніп келеді" Оқымаған бір бала, оқыған екі бала" деген мақал да философиялық тілде айтылады. Оқу, білім, өнер адамды өсіреді, өзгертеді, көзін ашады, бойындағы ұйықтап жатқан қабілеттерін оятады, күш- қайрат береді.

  Жырау қиялының байлығы, суреттеу тәсілдерінің кемелдігі мен әсемдігі көне дәуірдегі даналықтың биік өрісін, өзіндік сипатын танытады.Жыраулар поэзиясының дамып, өркендеуіне  Доспамбет пен Асан Қайғы өнернамалары айрықша әсер етеді. Жорық жыршысы Доспанбет жырау шығармаларынан ортағасырлық жауынгер көшпендінің өр тұлғасы, оның асқақ рухы, берік дәті, өмірлік мұраты танылады.

Арғымаққа оқ тиді

Қыл майқанның түбінен,

Аймадетке оқ  тиді

Отыз екі омыртқаның буынынан,

Зырлап  аққан қара қан

Тыйылмайды  жонның уақ тамырдан.

 Кейінгі ұрпақ  әулие танып, аңыз кейіпкеріне айналдырған, ал Шоқан Уәлиханов,

" Көшпенділер философы" атаған Асан Қайғы өз  заманының үлкен ойшылы еді. 

Ешкімменен ұрыспа

Жолдасыңа жау тисе

Жаныңды аяп тұрыспа,

Ердің құны болса да,

Алдыңа келіп қалған соң,

Аса кеш те, қоя бер,

Бұрынғыны қуыспа.

 Кешіре білу кімнің қолынан келеді ? Өзіне де, басқаға да  сенетін, адамдардың осал жерін білетін, шеті түзу, көңілі кең, өмірді түсінген адамдар ғана кешірімпаз болады. Жырау туындылары көңіл пернесін дөп басар әсерлігімен, кезегенін орып түсер өткірлігімен, аз сөзге көп мағына сыйғызған нақтылығымен, сұлу сазды көркемдігі, асау серпімді қуатымен ерекшелінеді.Жыраудың ғасырлар көгінен өтіп, біздің дәуірге жеткен шағын көлемді, шымыр толғауларынан көне заман таңбасы – даналықтың дүние танымы, адамдық табиғаты, этикалық қағидалары айқын аңғарылады.

Даналық үрдістің өз еңбектеріні  шеңберінде ұстаған   ғұламалардың бірі –

А. Құнанбаев. Ол - қандай тақырыпта сөз етсе де жеріне жеткізе жырлайтын зор талант иесі Абай махаббат мәселесін де үлкен шеберлікпен жыр етті. Өмір шындығына  табанын нық тірей отырып, бұл мәселені кейде даналық асқақтық дәрежесіне шейін көтерді.

Махаббатсыз -  дүние бос,

Айуанға оны қосыңдар.

Қызықтан өзге қалсаң бос,

Қатының, балаң – досың бар.

Бұл өлең ұлы ақынның достықты жыр еткен барлық өлеңдерінің кілті.  Абай  кезіндегі, не өзінен бұрынғы қазақтың  әдемілікке  көзқарасынтарын тамаша түрде қорыта келіп, қандай әйелді әдемі деп білуге болады деген сұраққа жауап іздейді, оның жауабы" әдептілік, арлылық, адамгершілік" болады.

 " Біз надан боп өсірдік" деп Ыбырай өзін емес, халқын айтып отыр. Адам  өзін бәсекеге, жарыста сынайды, көрсетеді. "Қазақтарға керегі – Ыбырайдың ойынша,- жалпы білім мен пайдалы өнер. Ыбырайдың "Өсиет " өлеңін де даналықтың, терең түсінігі нышанын айтады.

Бәріміз бір адамның баласымыз,

Жігіттер бір- біріңе қарасыңыз.

Өмір деген бес күндік кетер өтіп,

Атаң барған орынға барасыңыз.

"Бір адамның баласымыз" деген сөзі бүкіл адамзаттың өкіліміз деп түсінуге болады. "Оқу – білім бар жұртта" деген өлеңінде Ыбырай білімінің күшін жүзеге асуын, білімнен туатын әр алуан даналық ойларды кеше отырып елінің өркенді болып өсуін айтады.

Даналықты философия үшін кездейсоқ, өткінші анықтама еместігі, керісінше, даналықтың болмысымен тығыз байланысты екендігі тиянақты дәлелденеді. Менің ойымша даналықтың  маңызды жағы және көрінісі түсінік болып табылады. Айырмашылығы – ол табиғатты, қоғамды танумен  айналыспайды; ол табиғаттану және қоғамтану ғылымдарының жетістіктерін талдап, түсінуге тырысады. Даналықтың мысалы – адам, адамның дүниеге қатынасы, адамның қарама - қайшылыққа, талас-тартысқа толы өмірі.

Даналық ой кешу мен түсінікті керек ететін және олардың мүмкіндігін паш ететін мәселелер экзистенциалдық мәселелер қатарына жатқызылады. Ғылыми зерттеу жұмысында даналық түсінік мәселелер арқылы қазақ философиясына тура  шығуға болатын, қазақ даналығының ерекшелігін, өзіндік сипатын даналық тарихындағы орнын, әлемдік даналықпен сабақтастығын дұрыс түсінуге болатыны жан – жақты дәлелденеді. Жұмыста  даналық тарихы дәстүрден тыс, жаңаша  даналық пен түсініктің қалыптасып, өрістеу тарихы ретінде қарастырылады; шығыс, батыс және қазақ даналығындағы көптеген ойшылдардың ілімдеріндегі  еңбектеріндегі әдебиеттегі даналық пен түсініктің өміршең, озық үлгілері іріктеліп алынып, рефлексиялық тұрғыда талданады. Қазақ даналығын зерттеудің методологиялық дәйектері ретінде қазақ даналығына тән негізгі  ерекшеліктер атап көрсетіледі: Даналық, түсінік, экзистенциалдық мәселелерді қарастыру (өмір мен өлім, жан мен тән, көңіл, ар – ұят, қарыз бен парыз, обал мен сауап, жақсылық пен жамандық, қуаныш пен реніш, өкініш, қорқыныш,әдеп пен әдет т.т.), ақындар мен   шешендер айтысы; суырып салып айту, адамды жұбату; сөйтіп қазақ әдебиетіндегі даналыққа зерттеуге жол ашылады.

Ғылыми зерттеу жұмысындағы қазақ даналығы, ақын- жыраулар, би – шешендер, Ыбырай, Абай шығармашылығы жөніндегі ойлар, пікірлер бұдан бұрын жарық көрген зерттеушілердің пікірін қайталамайды, жалғастырып, толықтыра түседі.

Діндегі, әдебиет пен өнердегі даналық пен түсінік мәселесі, өмірде орын алатын экзистенциалдар – сарқылмайтын тақырып бола берері сөзсіз. Сөзіміздің соңында Абайдың  өлшейтұғын сөзіне құлақ түрейік.

Ақырын жүріп, анық бас,

Еңбегің кетпес далаға. Осы ойлардың сүйеніші–даналық  пен түсінік.

Пайдала нылған  әдебиеттер:

1.С. Сматаев " Қаз дауысты Қазыбек." Егемен Қазақстан  1991 ж. 16 қараша.

2."Бес ғасыр жырлайды" 1 том 26 бет

3.Ы. Алтынсарин тағылымы.  Алматы 1991 73 бет

4.Қыраубаева А. " Ғасырлар мұрасы" Алматы 1988ж

5.С. Негімов "Ақын даналар"

6.Р. Бердібаев "Кәусәр бұлақ" 1989ж

7.Х. Сүйіншалиев "Қазақ әдебиетінің тарихы" Алматы " Санат" 1997 ж.

8.Билер туындыларындағы даналық жөнінде:Нысаналы А.Төле би.Егемен Қазақстан 1991 ж. 30 қараша

9.Абай тағылымы: Әдеби – сын мақалалар мен зерттеу. Алматы – 1986 ж.

10. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі Алматы 1986 ж.

11. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы Алматы 1988 ж.

12. М.Мағауин. Қобыз сарыны Алматы 1968 ж.