| Главная » Файлы » Рефераты |
Батырлар жыры
|
Еще больше материалов по этой теме можно найти здесь » [Қазақ әдебиеті] |
31.10.2012, 11:29 |
| Батырлар жыры. Ауыз әдебиетінің бағы заманнан ескірмей ұрпақтан–ұрпаққа ауысып отырған күрделі де мол бір саласы — батырлар жыры. Бұл жырларды жыршы–жыраулар ғасырлар бойы қобызға немесе домбырыға қосып, белгілі бір әнмен айтып, ауыздан-ауызға таратып келген. Қазақ батырлар жырындағы басты қаһарман елін сүйген батыр, ал оның басты мақсат-мұраты — халқын, Отанын басқыншы жаудан қорғау. Батырлар жырының көпшілігінде халықтың түбегейлі мұң-мүдесі көкселеді. Батырдың халыққа қамқоршы болу арманы, сол жолдағы іс-әрекеті жырлануы арқылы оның өз-үй ішіне, өз руына деген сүйіспеншілігі, де айқындалады. Батырлар жырларынан ерте замандағы баласы жоқ қарттың, бастаушысы жоқ елдің басқадан жәбір-жапа көретіні де танылады. Басқыншылардан қорғайтын батыр жайлы жырлар ел қиялында осындай зарығу, торығу тұсында туады. Мұндай батырды халық қартайған ата-ананың амандығы үшін қажет деп біліп, оның көршілес рулармен де күш біріктіруін көздейді. "Алпамыс батыр”, "Қобыланды батыр”, "Ер Тарғын”, "Қамбар батыр” сықылды қазақ батырлар жырларында қалмақ, моңғол басқыншыларының шабуылы баяндалып, қазақ батырларының сол күрестегі ерлігі жырланады. Олардың отаншылдығы мен адалдығы, уәдеге беріктігі зұлымдық пен қиянатқа қарсы қойылады. Әрине батырлар жырындағы оқиғалардың тарихпен жанасымы өзінше болады. Бір жыр бірнеше ғасырды аралап, жүздеген жыршы-жыраулардың аузынан өтетіндіктен, онда әр ғасырдағы тарихи фактілер араласа жүреді. Сөйтіп, батырлар жырында "әр дәуірден құралған кезеңнен” алынған батырдың жиынтық бейнесі тұлғанады. Батырлар жырының бай идеялық мазмұнына сай сюжеті мен композициясы да өзгеше келеді. Бір оқиғадан екіншісі туып, кейіпкерлердің іс-әрекеті, қимылы жүйелі дамып отырады. Батырлар жырының өлеңдік құрылысы көбіне жеті, кейде сегіз және он буынды болып келеді. Жыр тармақтарындағы өлең өлшеміне қарай араласып, ауысып та келе береді. Қазақ батырлар жыры жайында алғаш пікір айтып, зерттеу жүргізген ғалымдар — В.В.Радлов, И.Е.Березин, Г.Н.Потанин, Ш.Ш.Уәлиханов, Н.И.Ильминский, А.Е.Алекторов, Ә.А.Диваев. Олардың әрқайсысы әр кезеңде болса да, қазақ ауыз әдебиетінің соның ішінде батырлар жырының молдығын, өзіндік ерекшелігін атап көрсетті, көркемдік және мазмұндығы сапаларына шолу жасады. Сонымен бірге олар ел ауызынан эпос үйгілерін жинап хатқа түсіруде, жыр нұсқаларын бір-бірімен салыстырып баспаға даярлауда, орысшаға аудартып, түсініктер жазуда көп еңбек етті. Қазақ эпостарының халықтық үлкен мәдени мұра екені хақында айтқан Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, бертініректе Сұлтанмахмұт Торайғыров пікірлерінің ғылыми бағасы зор. Қазақ эпосын жан-жақты зерттеу, оны жариялау ісі совет дәуірінде кеңінен өріс алды. Эпикалық жырлар жөнінде арнайы мақалалар, ғылыми еңбектер жазылады, батырлар жырының таңдауылы үлгілері жеке кітап болып басылды. "Алпамыс батыр”, "Қамбар батыр”, "Қобыланды батыр”, сияқты эпостық жырлар-дың белгілі бір жүйеге түсірілген ғылыми басылымдылары жарық көрді. Орта мектептерге және жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда, жекелеген ғылыми еңбектерде, "Қазақ әдебиеті тарихының” 6 кітаптық басылымын да батырлық жырлар жеке талдауға алынып зерттелді. 1953 жылы Алматыда болған дискуссияда, 1956 жылы Ташкентте өткен республика аралық конференцияда эпос мәселесі кеңінен сөз болды. Қазақ ғалымдары С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, М.Ғабдуллин тағы басқалары зерттеулерінде, сондай-ақ А.С.Орлов, В.М.Жирмунский, Н.С.Смирнова, Х.Т.Зарифов сияқты оқымыстылар еңбектерінде де қазақ эпосы жайында айтылған бағалы пайымдаулар аз емес. Сөйтіп, қазақ халқының батырлар жырын зерттеу саласында елеулі жұмыстар жүргізілді. М.Ғабдуллин қазақ эпосының шығу төркіні XIII ғасырмен шектеліп қоймайтын, одан арырақ кезеңнен басталатынын негіздеді. Бұл жөнінде М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев айтқан пікірлердің мәні ерекше. Мәселен, Ә.Марғұлан қазақтың эпосы өзінің қалыптасып даму тарихында XIII ғасырға дейін екі кезеңді (көне заман және VI VIII ғасырлар арасы) бастан кешіргенін және сол кездерде зпостық шығармалардығ алғашқы үлгілері өте ерте заманда туғанын, Қ.Жұмалиев батырлар жырының әдепкі нұсқалары қазақ батырларының ертедегі ру бірлігін қорғау жолында жасаған ерліктерін жырлау кезінде пайда болға-нын айтты. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында батырлар жыры баспа арқылы және ауызша айтылуы арқылы қалың жұрқыншылыққа кеңінен белгілі бола бастады. Бұл кезеңдегі ақын, жыршылар елге ертеден белгілі жырларды айтып таратумен бірге жаңадан эпостық жырлар ("Төрехан”, "Құбығұл” т.б.) шығарады. Сонымен бірге сол кездегі батырлар жырына кітаби тілдің, шығыстық қиссалардың белгілі дәрежеде әсері тимей қалған жоқ. Қазақ батырлар жыры нұсқаларының көпшілігінде идеялық мазмұны, сюжет желісі, образдық бейнелеуі және көркемдік құралдары саласында ортақ элементтер болғанмен, бір-біріне ұқсамайды, әрқайсысының өзіндік ерешеліктері бар. Әйткенмені батырлар жырының барлығына тән нәрсе — халық тағдырын жырлау негізгі түйін болып табылады. Қайсыбір жырда болмасын, халық эпосы нұсқаларының көпшілігі кейінгі заманда шыққан. Бұл нұсқаларда қалың қауымның бертінгі ғасырлардағы өмірге көзқарасы, дүние танымы бейнелеген. Сонымен бірге батырлар жырында көне дәуірден елес беретін эпизодтар, мотивтер, сюжеттік өрістері және кейіпкерлердің іс әрекетіндегі әр түрлі жайлар сақталған. Ақын, жыршылардың еңбегі, орындау ерекшеліктері мен қабілеті жырдың идеялық мазмұнынан, сюжет желісінен, образдарынан, формасынан айқын көрінеді. Эпостық негізін, дәстүрлік элемент-терін сақтай отырып, жаңа ой, идеяларын қосып жырлайды. Қазақтың батырлық жырын бұрынғы айтушылар мен кейіннен жалғастырушы ақын, жыршылардың нұсқаларын ислам дінінің әсері байқалады. Ғасырлар бойы халық ұғымында сақталып келе жатқан ғайып-ерен, қырық шілтен тәрізді образдар XIX–XX ғасырларда жырланған эпос жырларында да кездеседі. Ислам дінінің халық санасына ықпал етуі нәтижесінде батырлар жырында діншілік идеялар туа бастады. Сан ғасыр бойына айтылып, ауыздан ауызға таралып келе жатқан қазақ эпосына үстем таптың да әсері болды. Сонымен қатар халық мұңын жырлаған ақындар XIX–XX ғасырларда жаңа эпостық шығармалар тудырды, онда қалмақ және жоңғар басқыншыларына қарсы қазақ халқының азаттық, еркіндік жолындағы күресін жырға қосты. Бұған Жамбылдың "Сұраншы батыр”, "Өтеген батыр”, Нұрпейіс Байғаниннің "Нарқыз” т.б. дастандарын мычалға келтіруге болады. Совет дәуіріндегі батырлық жырды айтушы ақындарың творчествасындағы негізгі нәрсе — жаңа заман тақырыбын жырлау, жаңа адамдар бейнесін кескіндеу. Яғни олардың творчествасындағы эпикалық дәстүр қазіргі заман ("Ер Төлеген”, "Лавадағы өмір” т.б.) жалғасты. Бұдан халық поэзиясының іргелі жанырының бірі — қазақтың ежелгі батырлық эпосы жаңа сипат алып, дамып отырғанын көруге болады. Қазақтың батырлар жырының қайсы-сын алсақ та бәрінде де ел бірлігі мен Отан қорғау мәселесі бірінші кезекте тұрады. Батырлардың ойы мен арманы, ел мұны халық тағдырымен ұштасып жатыр. (М. Ғабдуллин.) | |
| Просмотров: 17111 | Загрузок: 0 | | |
| Всего комментариев: 0 | |