| Главная » Файлы » Рефераты |
Ілияс Жансүгіров 1894-1938
|
Еще больше материалов по этой теме можно найти здесь » [Қазақ әдебиеті] |
30.01.2012, 16:33 |
| Ілияс Жансүгіров – ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы, көркем мүсінді, эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық, тәрбиелік мәні зор.Олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына қанат бітіреді, эстетикалық ләззат беріп, гуманистік адамгершілік идеяларды толғайды. Ілияс Жансүгіров 1894 жылы бұрынғы Қапал уезі, Ақсу болысында ( қазіргі Тадықорган облысы, Ақсу ауданы) туған.Ескіше хат танитын, шағатай тілдеріндегі кітаптарды жинайтын, аңыз-ертегілерді, батырлық жырларды, тарихи оқиғаларды, әңгіме-шежірелерді жақсы білетін, көкерегі ояу, көзі қарақты, әр түрлі өнерді ұстаған әңгімеші, домбырашы, ұста, көшелі Жансүгір анасынан ерте қалған Ілиясты жетімсіретпей, еркелетіп, жақсы үлгі көрсетіп, тәрбиелеп өсіреді. Халқымыздың құт-береке дарыған, ежелден ақындық, батырлық, даналық мекені Жетісу өлкесінің перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен бастап ән мен жырдың, өлең мен күйдің небір асыл нұсқалары ұялаған. Өз үйінде, әкесінен хат таныған, одан соң молда алдын көрген Ілияс біраз уақыт Карағаш деген жердегі татар үлгісіндегі мектептен оқып, әр түрлі пәндерден сабақ алады. Бұдан кейін тұрмыс жағдайы билеп шаруа күйттеп, тіршілік қарбаласына араласып катеді. Жастық қиял, арман толқулары, ауыл көріністері, табиғат суреттері оның жүрегін қозғап, тіліне ұйқасты сөздер оралып, өлең шығара бастайды. 1920 ж. Ілияс Алматыға келіп, үш айлық мұғалімдер курсын бітіреді. Артынан Ташкенттегі Қазақ ағарту институтының жанындағы қысқа мерзімді курсте бес-алты ай оқығаннаң кейін, денсаулығының нашарлауына байланысты аулына қайтады. Дауылды жылдардың тартысты тіршілігі жас мұғалімді өз толқынына тартады. Қазақ ағарту институтында, Жетісу облысының Қосшы комитетінде губерниялық оқу бөлімінде, «Тілші»газеті редакциясында қызмет істеу, экспедицияға шығып фольклор үгілерін жинау кешегі ауыл жігітін ширатып шыңдайды. Жас азаматтың кызметтен өзге уакыты түгелдей кітап, газет-журнал оқуға, өз көкірегіндегі сырларды қағазға түсіруге жұмсалады. Алғашқы өлеңдері «Тілші», «Кедей еркі», «Лениншіл жас» газеттерінде, «Жаңа мектеп», «Әйел теңдігі» журналдарында жарияланады. 1927 жылы «Беташар» атты үгіт өлеңі, 1928 жылы «Сағанак» деген тұңғыш кітабы шығады. 1927-1937 жылдар арасында поэзия, проза, драматургия, сын, аударма салаларында жиырмадан астам кітап шығарып, артына аса бай әдеби мүра қалдырды. Оның лирикалық шығармалары, «Дала», «Күй», «Күйші», «Құлагер» поэмалары, «Жолдастар» романы, «Кек», «Турксиб», «Исатай-Махамбет» пьесалары қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған өлмес туындылар. Он жылдың ішінде осынша шығарма берген қалам қайраты, талант табандылығы ғажап. 1928 жылы журналистика институтын бітіріп, елге оралған Ілияс Жансүгіров «Еңбекші қазақ» газеті редакциясында қызмет істеп, қазақ баспассөзінің қалыптасуына көп үлес қосты. Аршынды қаламгер, үлкен мәдениет қайратқері Ілияс Жансүгіров 1934-1935 жылдарда Қазақстан көркем әдебиет баспасында поэзия бөлімін басқарады, ССРО Жазушыларының I съезінде сөз сөйледі, республиканың әлеуметтік өміріне белсене араласады. Жазашының М.Горькиймен шығармашылық байланысы, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезовпен достығы оның қаламгерлік жолында терең із қалдырған. Көзі тірісінде қазақ поэзиясының өрен жүйрігі, ақындықтың Құлагері атанған Ілияс Жансүгіров кесепат-кесел репрессияға ұшырап, 1938 жылы опат болды. Ілияс Жансүгіров – ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы, көркем мүсінді, эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық, тәрбиелік мәні зор.Олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына қанат бітіреді, эстетикалық ләззат беріп, гуманистік адамгершілік идеяларды толғайды. Ілияс Жансүгіров 1894 жылы бұрынғы Қапал уезі, Ақсу болысында ( қазіргі Тадықорган облысы, Ақсу ауданы) туған.Ескіше хат танитын, шағатай тілдеріндегі кітаптарды жинайтын, аңыз-ертегілерді, батырлық жырларды, тарихи оқиғаларды, әңгіме-шежірелерді жақсы білетін, көкерегі ояу, көзі қарақты, әр түрлі өнерді ұстаған әңгімеші, домбырашы, ұста, көшелі Жансүгір анасынан ерте қалған Ілиясты жетімсіретпей, еркелетіп, жақсы үлгі көрсетіп, тәрбиелеп өсіреді. Халқымыздың құт-береке дарыған, ежелден ақындық, батырлық, даналық мекені Жетісу өлкесінің перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен бастап ән мен жырдың, өлең мен күйдің небір асыл нұсқалары ұялаған. Өз үйінде, әкесінен хат таныған, одан соң молда алдын көрген Ілияс біраз уақыт Карағаш деген жердегі татар үлгісіндегі мектептен оқып, әр түрлі пәндерден сабақ алады. Бұдан кейін тұрмыс жағдайы билеп шаруа күйттеп, тіршілік қарбаласына араласып катеді. Жастық қиял, арман толқулары, ауыл көріністері, табиғат суреттері оның жүрегін қозғап, тіліне ұйқасты сөздер оралып, өлең шығара бастайды. 1920 ж. Ілияс Алматыға келіп, үш айлық мұғалімдер курсын бітіреді. Артынан Ташкенттегі Қазақ ағарту институтының жанындағы қысқа мерзімді курсте бес-алты ай оқығаннаң кейін, денсаулығының нашарлауына байланысты аулына қайтады. Дауылды жылдардың тартысты тіршілігі жас мұғалімді өз толқынына тартады. Қазақ ағарту институтында, Жетісу облысының Қосшы комитетінде губерниялық оқу бөлімінде, «Тілші»газеті редакциясында қызмет істеу, экспедицияға шығып фольклор үгілерін жинау кешегі ауыл жігітін ширатып шыңдайды. Жас азаматтың кызметтен өзге уакыты түгелдей кітап, газет-журнал оқуға, өз көкірегіндегі сырларды қағазға түсіруге жұмсалады. Алғашқы өлеңдері «Тілші», «Кедей еркі», «Лениншіл жас» газеттерінде, «Жаңа мектеп», «Әйел теңдігі» журналдарында жарияланады. 1927 жылы «Беташар» атты үгіт өлеңі, 1928 жылы «Сағанак» деген тұңғыш кітабы шығады. 1927-1937 жылдар арасында поэзия, проза, драматургия, сын, аударма салаларында жиырмадан астам кітап шығарып, артына аса бай әдеби мүра қалдырды. Оның лирикалық шығармалары, «Дала», «Күй», «Күйші», «Құлагер» поэмалары, «Жолдастар» романы, «Кек», «Турксиб», «Исатай-Махамбет» пьесалары қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған өлмес туындылар. Он жылдың ішінде осынша шығарма берген қалам қайраты, талант табандылығы ғажап. 1928 жылы журналистика институтын бітіріп, елге оралған Ілияс Жансүгіров «Еңбекші қазақ» газеті редакциясында қызмет істеп, қазақ баспассөзінің қалыптасуына көп үлес қосты. Аршынды қаламгер, үлкен мәдениет қайратқері Ілияс Жансүгіров 1934-1935 жылдарда Қазақстан көркем әдебиет баспасында поэзия бөлімін басқарады, ССРО Жазушыларының I съезінде сөз сөйледі, республиканың әлеуметтік өміріне белсене араласады. Жазашының М.Горькиймен шығармашылық байланысы, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезовпен достығы оның қаламгерлік жолында терең із қалдырған. Көзі тірісінде қазақ поэзиясының өрен жүйрігі, ақындықтың Құлагері атанған Ілияс Жансүгіров кесепат-кесел репрессияға ұшырап, 1938 жылы опат болды. Ілияс Жансүгіров - қазақ әдебиетінің барлық жанрларында қалам тартып, елеулі туындылар берген әмбебап дарын. Әсіресе ол өзінің аса қуатты суреткерлік талантын поэзия жанрында көрсетіп, күллі қазақ әдебиетінің мақтанышына айналған туындылар берді. Ілияс әдебиетке халық фольклоры дәстүрінен, аз оқуымен және біршама кештеу - 20-жылдардың басында келді. Бірақ ол сол кездің өзінде халық өмірін жетік білетін, қазақ тілінің байлығын тамаша меңгерген бозбала еді. Өте қабілеттілігі мен ізденгіштігінің, жігерлілігінің және жаңадан құрылып жатқан қоғамның қоңыртөбел ортадан шыққан талапты жастың оқып, білім алуына жылы қабақ танытуының арқасында, ол біршама қысқа уақыттың ішінде тез жетіліп, аршындап алға озды. Алматы, Ташкент, Мәскеу оқу орындарында жақсы мағынасындағы қомағайлықпен білім алды, өз бетімен де көп оқыды, орыс және әлем классикалық әдебиетін зерттей оқып, үздік туындыларын орыс тілінен қазақшаға аударды. Осы аралықта жазуға да төселіп, қоғамдық жұмыстарға, әдебиет ісіне белсене қатысты. Алғашқы жинағы 1928 жылы 34 жасында жарық көрген Ілияс 5-6 жылдың ішінде қатарынан арындап алға озып, Абайдан кейінгі дәуірдің аса көрнекті ақынына айналды. Прозалық, драматургиялық талантты кесек туындыларын айтпағанда, "Күй", "Күйші", "Құлагер" сияқты классикалық шығармалар тудырды. Ілияс поэзиясы — ойға - қанат, сезімге нәр беретін, ешқашан ескірмейтін, мәңгі жас поэзия. Өмірбаяны. Қазақтың Абайдан кейінгі замандағы аса дарынды да арынды ақыны Ілияс Жансүгіровті, әдетте, өзі шалқар шабыт, керемет құштарлықпен көсіле жырлаған Ақан серінің Құлагеріне ұқсастырады. Айтты-айтпады, екеуінің дүлдүлдігінде ғана емес, тағдыр-талайында, қайғылы өлімдерінде де ұқсастық бар. Бәйгенің алдын бермейтін қас жүйріктерге ғана тән намыскерлікпен жанын сала зымырап бара жатқан Көктұйғынды омыраулап, кең тыныспен жүйткіп келе жатқан Құла пырақ межелі жер -Жыландысайға еңкейісте, үстіндегі баланың тізгінін босатып, тақымын сәл қымтып қалуы мұң екен, жұлдыздай аға жөнеледі. Сол сәтте қалтарыстан тап берген қарақшы кер құланы маңдайдан айбалтамен періп өтеді де, қайран тұлпар қара жер қақ айырылғандай гүрс етіп құлап қала береді. Кемеліне келіп, ақындық бәйгесінде арындап алға шыққан шағында Ілияс та тоталитарлық жүйенің құрбаны болып, мұрттай ұшты. Әйтсе де әмбебап дарын айналасы 10 жылда проза мен драматургияда, әсіресе поэзияда әдебиетіміздің алтын қорына жататын айтулы туындылар беріп, артына аса мол көркем мұра қалдырды. Болашақ ақын жерінің бетін жеті өзені өрнектеп, заңғар таулары көкке сұғынған көркем өлкенің әсем бір өңірі -бұрынғы Қапал уезіндегі ағынды Ақсу бойында 1894 жылы дүниеге келген. Анасынан ерте жетім қалған Ілияс әке бауырында тәрбиеленген. Әкесі Жансүгір арабша жақсы сауатты, үйінде көнелі-жаңалы кітаптарды жинап, оқып отыратын, өлең-дастандарды, арғы-бергінің неше алуан қызық әңгімелерін көп білетін кісі болыпты. Оның үстіне домбырашы, ісмер, ұста екен. Баласына да өнерінің бәрін үйретіп, әке орнына — әке, шеше орнына — шеше болып, аялап, әлпештеп өсірген. Ілияс алғашында әкесінің үйретуімен хат таниды, сонан соң ауыл молдасының алдын көріп, медресе үлгісіндегі мектепте де оқиды. Бұдан кейін біраз жыл ауылда тұрып, үй шаруасымен айналысады. Қара танысымен, кітапқа құмартқан Ілиясқа үлкен кісілер қиссалар оқытып, баталарын береді екен. Халқымыздың құт-береке дарыған, ежелден ақындық, батырлық, далалық мекені Жетісу өлкесінің перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен бастап ән мен жырдың, өлең мен күйдің небір асыл нұсқалары ұялаған. Тұтқыр зерделі, тумысынан өнерге бейім, зерек жас өспірім домбыра тартып, ән үйреніп, алдымен жаттап, соңынан жанынан шығарып, өлең айтатын болады. Келе-келе, бір өңірдің "жарып той бастап, таңдап әріптес алып" айтысатын, "түнгі тойды таңға таратпай, ауыл әлеуметін ауызға қаратқан" өлеңшісіне айналады. Сол шамада өлең де жаза бастайды. Бұл кезді талапкер ақынның елдің тарихын, өткен-кеткеннің қызықты хикаяларын, көне әдебиеті мен салт-дәстүрін біліп, халық тілінің байлығын меңгерген, яғни "ауыл академиясында оқыған жылдары десе де болады. Қазақтың байырғы әдебиетімен, қисса, аңыз түрінде қазақшаланып жеткен Шығыс әдебиетімен ғана таныс Ілияс 22 жасында Абай өлеңдерін оқып, қайран қалады. "Оған дейінгі көрген, оқыған әдебиетімнің бәрін Абай кітабы жоққа шығарғандай болды. Ойым ояна бастады. Қанбай, қайта-қайта оқи беретін болдым. Өзімде бір түрлі сергектік, сілкініс болды, жүрегім де жаңалық сезгендей" деп жазады Ілияс "Қысқаша өмірбаянында". Ол енді данышпан ақын жинағын қолынан тастамай оқиды, жаттап та алады. Мұның бәрі ақындық талпынысына игі әсерін тигізеді, оның өзіне тән суретті тілі, арындата, нөсерлете жазатын стилі айқындала бастайды. Талабына оқуының аздығы қол байлау болатынын сезінген Ілияс 26 жасында Алматыға келіп, қысқа мерзімді мұғалімдер курсын бітіреді. Одан кейін Ташкентке барып, онда Қазақ ағарту институты жанындағы курста жарты жылдай оқиды. Осы екі қалада шығып тұратын мерзімді басылымдарда өлеңдері жарияланады. Бірақ денсаулығына байланысты көп ұзамай еліне оралып, алдымен мұғалім, одан кейін облыстық, губерниялық мекемелерде, "Тілші" газетінде істейді. Қолы бос кезде бас алмай кітап оқып, өзін тебіренткен жайттарды өлең етіп жазады. Алғашқы өлеңдері "Тілші", "Кедей еркі", "Лениншіл жас" газеттерінде, "Жаңа мектеп", "Әйел теңдігі" журналдарында жарияланады. І.Жансүгіров 1926-1928 жылдары Мәскеудегі журналистика институтында оқып, қоғамдық ғылымдар саласынан терең білім алады. Ақыл-ойы толысқан, өмір тәжірибесі мол, талантты жігіт, әйгілі ғалымдардың дәрісіне өздігінен оқуы қосылып, тез кемелденеді. Әсіресе, орыс және Еуропа әдебиетінің классикалық туындыларын құмарта әрі талдап оқиды. Институттың соңғы курсында оқып жүргенде - 1928 жылы "Сағанақ" атты тұңғыш жинағы жарық көреді. Елге оралған соң, ол республикадағы аға газет -"Еңбекші Қазақта", 1934-1935 жылдары Казақстан көркем әдебиет баспасында жауапты қызметтер атқарады. 1934 жылы КСРО Жазушыларының I съезіне делегат болып қатысып, сөз сөйлейді. Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы болып істейді. Ақынның М.Горькиймен шығармашылық байланысы, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезовпен достығы оның қаламгерлік жолына игілікті әсер етеді. Тұнғыш кітабы шыққаннан жазықсыз жазаға ұшырағанға дейінгі 10 жылға жетер-жетпес аралықта Ілияс Жансүгіров қазақ әдебиетін "Жолдастар" атты пьесаларымен байытады, әсіресе, поэзияда көптеген әсерлі өлеңдері мен "Жетісу суреттері", "Гималай" атты керемет көркем жыр-толғауларына қоса, артынан "Дала", "Күй", "Күйші", "Құлагер" сияқты классикалық поэмалар беріп, ақындық шыңына көтерілді. Көзі тірісінде ақындықтың Құлагері атанған Ілияс Жансүгіров 1938 жылы жазықсыз жазаға ұшырады. *** Жансүгіров Ілияс (1894 - 1938) ... Шаттық жыр ағыл-тегіл, жаз қаламым, Шат өмір шалқуыңа аз ба, жаным. ... Ырысты еркін, азат елім қандай, Кең байтақ, кен дәулетті жерім қандай... Қандай шаттыққа, сенімге толы жыр еді! Осындай риясыз қуанышпен жыр-тұлпарының тізгінін тыймай, еркін ұстаған ақын құдырет-күш тәңірісіндей сымбатты, еңселі адам болып елестейді. Оның жүзі жарқын, жаны жазирадай кең, жанары жарқылға толы болса керек-ті. Ілияс Жансүгіров Талдықорған (қазіргі Алматы) облысының Ақсу ауданында туған. Алғаш Қарағаш ауылындағы мектепте жадитше оқып, өз бетімен оқи, жаза алатын дәрежеге жетті. 1919 жылы Ташкенттегі екі жылдық мұғалімдік курсқа түсті де, оны бітірген соң өз ауылында мұғалім болды. Онан кейін аз уақыт «Тілші» газетінде істеді. 1922 жылы Верныйдағы Қазақ ағарту институтының меңгерушілігіне тағайындалды. Мәскеудегі Коммунистік журналистика институтына оқуға түсіп, оны 1928 жылы бітірді. Мәскеуден оралғанда «Еңбекші қазақ» газетіне қызметке алынды. 1933-1936 жылдары ҚАССР Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болды. Қазақстан Жазушылар Одағының председателі қызметін атқарып жүрген есіл ақынға орынсыз жала жабылып, репрессияның жазықсыз құрбаны болды. Ілиястың шығармашылығы көп қырлы, алуан сырлы. Ол поэзия, проза, драма саласында өнімді еңбектеніп, өзіндік қолтаңбасы айқын көркем шығармалардың маржан шоғырын дүниеге келтірген құнарлы да тегеурінді қаламгер. Оның шығармаларына арқау болған тақырып өрістері де алуан түрлі. Поэзия, проза, драма салаларындағы шығармаларына өзі ғұмыр кешкен ортадағы нақтылы өмір көріністерінен бастап, тарихи тақырыпқа дейін арқау болып отырады. Ақын ретінде Ілияс шығармаларының шоқтықты шыңы – оның поэмалары. Оның қаламынан туған «Күй», «Дала», «Күйші», «Құлагер»сияқты он беске жуық көлемді поэмалары қазақ поэзиясының інжу-маржаны болып табылады. Ілияс Жансүгіровтің прозалық шығармасының ішіндегі көлемдісі «Жолдастар» романы. Мұнда қазақ сахарасындағы еңбек адамдарының тұрмыс-тіршілігін, азаттықты көксеген арман-аңсарын, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің дүмпуін суреткерлікпен ашып көрсетеді. Ілиястың драма саласындағы «Кек», «Түрксіб», «Исатай-Махамбет» сияқты туындылары да қаламгер дарынына айғақ шығармалар. Ол әдебиет сыны мен аударма саласында да өнімді еңбектенді. А.С.Пушкиннің көптеген өлеңдеріне қоса, «Евгений Онегин» романын қазақ тіліне алғаш рет толық аударды. Сондай-ақ, М.Ю.Лермонтовтың, А.М.Горькийдің, Н.А.Некрасов-тың, В.В.Маяковскийдің көптеген шығармаларын қазақ тіліне аударды. Ілияс Жансүгіров қазақ сөз өнерінің поэтикасын кемелдендірген, көріктендірген қайталанбас дарын иесі. Оның шығармалары қазақ әдебиетін ұдайы көркемдіктің шырқау шыңына бастай беретін мәңгілік үлгі-өнеге. Бүгінде Жансүгіровтің еліміздегі аса көрнекті жазушыларының қатарына қосылатынына, қазақ көркем сөз өнерінің асқан шеберлерінің бірі екеніне ешкім де шүбә келтіре алмайды. Ақын жырларын халық қастерлеп, жастайынан жаттап өсуде. Ілияс Жансүгірұлының ұлтымыз өміріндегі орны орасан, қазақ әдебиетіндегі әлемі айрықша. Ол – қазақ жырының тұлпар Құлагері. Ол – туған әдебиетіміздің бір асқар Алатауы, немесе жыр Жетісуы. Иә, ол қазақ әдебиетіндегі қайталанбас, қала берді әлем әдебиетіндегі сирек, сара құбылыс. Оған бұл орайда жетіспейтін жалғыз-ақ нәрсе – бес құрылық халықтары тіліне аударылмай жатқандығы. Бұл жерде баса айтатын бір ерекшелік - өнердің заңы өмірдің заңынан да өргелек. Бейнебір бақи дүниенің қағидасы пәни дүниенің қағидасынан басым түсіп жататындай... Мәселен, әйгілі әлемдік тартылыс заңын кезінде ұлы ағылшын ғалымы Исаак Ньютон зерттеп, зерделеп таппаса да кейіннен басқа біреу міндетті түрде табар еді. Ал, «Евгений Онегинді» тек А.С.Пушкиннен басқа ешкім қалайша жаза алмаса, «Жетісу суреттерін», «Күйші», «Рүстем қырғынын», «Исатай-Махамбетті», «Құлагерді» нақ солайша Ілияс Жансүгірұлынан басқа ешкім жаза алмайды. Осы ретте біз оқырманымызға қатысты Луи Арагонның мына бір сөздерін алға тартсақ түк артық емес: «Біздің ғасырымыздың маңдайына бірнеше ақындардың нұрлы есімдері мөр болып басылған. Англияда ол – Киплинг, Францияда – Апполинер мен Элюар, Германияда – Рильке, Испанияда – Гариса Лорка. Осынау нұрлы күндердің қайсысы сөнсе де, нақ сол күні әлемді қара түнек басқандай болатын. Бірақ олардың қай-қайсысының да соңына қалдырған мұрасы көлеңке емес, жалын, ақ жалын еді». «Қазақстанда олар – Мағжан Жұмабайұлы мен Ілияс Жансүгірұлы» дегенді қосқымыз келер еді. Ақын бүгінгі егемен Еліне, ерікті де еркін қандастарына қарап тіл қатады: Астана Алатаудан саңқылдасам, Жетпей ме жер жүзіне жаңғырығым! Ақын Ілияс Жансүгірұлының үні жер жүзіне таралып жатыр.. Жетісу суреттері Жалпы сын Жер таппан жерде жете Жетісуым Күркілдек, Көксу, Лепсі, Іле, Шуым, Асқардың аспан сүйген сілекейін, Жан бар ма татпайтұғын, айтпайтұғын. Бөленген бұлтқа мәңгі меңіреу құз, Ну тоғай, қоғалы көл, қоңыр құмым. Асқардан ақтарыла арқыраған, Жөкендің кім аңсамас балдай суын. Жетісу, кеудең асқар, аяғың көл, Қоңың құм, мықыныңда бар сексеуіл. Тау жайлап, қоңыр күзеп, құмды қыстап, Ол бір маң мал өсірген өлкедегі ел. Көктемде құмнан әсем жер болсын ба, Жайқалып жауқазыны, раң гүлдер. Бойдағы бозбаладай асыр салса, Қозысы құйрықтанып дөңгеленер. Шөгіскен шоғар асқар қатпарланып, Қия құз, мұсатыр мұз жақпарланып. Емес пе көк ала бас ақ буралар, Оралған шудалары мақпалданып. Саятта аң аңдыған ол бір мерген, Мылтық ап, бүркіт ұстап, қақпан салып. Таудағы тас жаңғыртқан қойшы әндері, Қайырлад еткенімен сақпан саңық. Айқыра ала асқарлар жатыр шөгіп, Жер жаншып, көктің көлбеп төсін еміп. Ойнақы, құба, тарлан тағы аңдарын. Тәбеті тау-тасына қойған теліп. Құлпыртар құмда соққан қоңыр самал Мәсімнің масатысын желі желпіп. Қар кетіп, қара жері жасанғанда Қонбасын қалай кұсша өлі келіп. Ескінің ертегі айтсам ертесінен: Жетісу қан малшынған белшесінен, Алайда, айналармын, айтам әлі, Шыға алмай жүрмін әзір жер шетінен, Қалмақты, Қоңтәжіні Жөңкесінен, Үркітіп Абылай мен Шоңай шауып, Жөңкенің асырыпты желкесінен... Тау суреті Тарбиған Тарбағатай жердің құты, Барлық - ол «қыдыр түнеп көшкен жұрты». Оранған ақ көбенек аруақты Алтай, Төгіліп бізге таман жатыр мұрты. Ертеде сол асқардың сәулетіне, Қиыспай қырғындасқан талай жұрты. Ақшұнақ, Жабағылы, Мыңшұқыр, Таз, Бұлардың бәрін тізген Жоңғар тұрпы. Аршалы, Амантекше, Қарасырық, Қараүңгір, Қалмақасу, Қаражырык, Сауыры Салқынбел мен Сайымбөлек, Суығы соғып тұрад аласұрып. Қымызын сол жайлаудың ішкен кісі, «Бәйгеге» қосад өзін таң асырып. Шоқысын Бүркітінің Үшбүйенге, Қойыпты сәуекендей жарастырып. Күрделі қоныс қайда Күреңбелдей, Құр жатпас Қора мұзбен жүгенделмей, Тегерез төңкерілген тегеш, Шажа, Шамқой шал қабақ жаба түнергендей, Талақтай талаураған Баян - жүрек, Тұнжырап тұқырып тұр «тірі өлгендей». Мұрыны Мұзбұлақтың көкте мүлгіп, Ақтасты аспанға әдей тірелгендей. Қар кете қарлы алаңы қақ айыра, Қаптағай қаптай көшед Бүйенді өрлей. Түйірлі бұршақ нөсер ұшықтайды, «Ши ұшық», «қырық аяқ су» жібергендей. Көкжамбас, көл Көпірлі таудың көркі, Жатқан мұз Шатыртастың көкше бөркі. Ақиық Демікпеден алған адам, Алдырар Айдарлыдан Алтай түлкі. Қоңыртау қорқатыным бала жастан, Жыланы түрі жаман - түкі, түрпі. Түнімен тау күзеткен, таста айтақтап, Дуана заржақ байғыз - шайқы-бұрқы. Талғар тау тарғыл ала шоқы биік, Асқақтайд емшегі, ерін көкке тиіп. Арқырап асқарынан құлаған су - Бауырын балбыратқан еліне иіп. Малға жай, елге жайлау Үшқараштың Сүбесін мекендеген суыр сүйіп. Асы - астау, отырған ел - өрелі құрт, Құрт жайып қодырайған Бақай биік. Албыр бет Алматыда алма әдемі, Алғандай ақ тамақты ауызға үріп. Қарқара қалың қазақ кебесіндей, Албанның албырт - ерке енесіндей. Қарағай қапталдағы, жыныс арша, Қыдырлы малдың кұтты келесіндей. Текестің көкке өрлеген тік қиясы, Сымпиып сол маңайдың төресіндей. Мың жылқы мыжырая жантайысқан, Өзгесі жүгініскен төрешідей. Былшықай, Бесжырғалаң, Түптің түрі Қатықтың жаланбаған тегешіндей. Қарқара жарасымды жазық жайлау, Үй - күлше, құрпың жайған өресіндей. Алыстан ауыл әрпін абайласаң, Сүйекті баймөңкенің шегесіндей. Сүті ағып сорғалаған Үшқарқара, Қорғасын қорып төстен келетіндей. Қарасаң Көкбұлақтан күміс қарға, Өрнегі шербеністің билетіндей. Осқырып теріс айналған Түптің суы, Сырт беріп қос аяқтап тебетіндей. Жыландай ирең қаққан Иірсуда Білдірмей тау іргесін сөгетіндей. Лабасы терде жатыр төс табандап, Шоңқиып малды ауылдың төбетіндей. Бота жүн, бозғылт күрең шалғын біткен, Жайлау жоқ Көктөбенің төбесіндей. Жарбиып осы ереңге ықтырмалап, Қоңырқай Қулық судың бөгетіндей. Ешкідей үркіп шыққан Шөладыр тұр, Қасқырдан бір тықырды көретіндей. Телміртіп Текес аса ай туады, Тайыншаның, тарғыл ала зересіндей. Жайлаудың ортасында Тұзкөл жатыр, Жарқырап төбел таздың төбесіндей. Айналсоқ ала асқарда сасық мұнар, Тіміскіп төс түртпесе өлетіндей. Қыз емшек қызыл сүйір шоқылары, Томсартып тұман сүйіп өбетіндей. Меңіреу мөлдір қара бұлт қоршайды, Сұлуға жұпар бүркіп себетіндей. Баладай балдырлаған сақау самал, Қойнына әжесінің енетіндей. Тұмсығы Торайғырдың түгел орман, Сол таудың тыныс тартар өңешіндей. Таппайсың Үшмеркіден ұшы-қиыр, Қарағай қара шашты өретіндей. Басы мұз, зәулім жақпар, дүлей тоғай, Барлық аң бір шатқалдан өретіндей. Мақтайтын ертедегі Иран бағын, Сол жаққа барған кісі көретіндей. Томардай тұқыл күйген, тұлан тұтқан, Сорлы тау неге болсын Сөгетідей. Қып-қызыл жамағандай тауды мыспен, Қорғасын қорығандай су-күміспен. Құймақы, қожыр қара жақпарлары, Арналып отырғандай алып күшпен. Таутеке, марал, бұғы тағылары, Тау-тасын мекендеген жазы, қыспен, Қартадай қатпар-қатпар қаптал жатыр, Тазы ертіп, күзгі қарда шықсаң кұспен. Қуыппыз көк жайлауда бір күн елік, Желіктен кісі аман ба қымыз ішкен. Тағыны тастан тауып тарсылдатып, Жүргенбіз тауды ұзақ күн қыдырыспен, Басына кешке таман Шырғанақтың Шыққаным әлі есімде Ыдырыспен. Ал, сонда алды-артыңа көзді салсаң, Онды-сол, көз жетерді шолып алсаң, Бұлдырап көзің шалып Түптің суын, Албанның қонысына қайта айналсаң: Қылқиып қыры кеткен Қызылауыз, Кетпен мен Кеңсу кербез жатыр алшаң, Томпиып томағадай Сарытау тұр, Қарасай - ер қапталы атқа салсаң. Елбіреп Елшенбүйрек ел аулақта, Ойнамақ жасырынбақ Науша, Наршаң. Шалкөде шүйгін шөпті құтты жайлау, Сонда дейд сүзбе тұзды бара қалсаң. Жер бар ма дәу Бақайдан көрінбеген, Жүйеге тау қалсын ба бөлінбеген. Көресің алдындағы дастарқандай Жерлерді Теріскей, Сырт, Төрің деген, Лабастың саласын да шолар көзің, Тұлымдай тобық соққан өрілмеген. Аса алмас алғыр қыран ала асқардан, Өңкілдеп өзен қалай төгілмеген. Шығысқа беттей шөге жатқан таулар, Құшысып, сүйісіп тұр көгіменен. Меруертгей жалтылдайды күңгей Мұзарт, Кез түгіл үңілесің көңілменен. Құздары Құдырғының құлдыр шұнақ , Өрікті - ол боз биедей желіндеген. Ақсақал, Байсауырын, Тайсауырын, Жалмауыз шығар көктің көгін жеген. Асқардың арғы атасы Хантәңірі, Албанның өрісінің төрінде екен. Па, шіркін! Болады екен тау да сұлу, Мұз көйлек көк мұнармен белін буу. Көлдегі көп шағала ортасында Тартпасын көзді қалай айдында аққу... Өзгені үйме-жүйме отырғызып, Ортада бір ақсақал кеңес құру. Қайырып, топты үйіріп бір боз айғыр, Жусатып, қалғып көзін ашып-жұму. Осыған ұқсамаса сөкші мені, Басынан Кіндіктастың қарап тұру. Жетісуда су суреті Ыстықкөл жер айнасы мөлтілдейді, Балқашты қамыс қамап желкілдейді. Аттанған алты өзені Жетісудің Балқашқа бауырымдап еңкілдейді. Балқаштан өзенді өрлей жүзген балық, Тұмсығын қас қаққанша еркіндейді. Бұлқынса анда-санда ала бура, Жетісу желпең қағып селкілдейді. Шу әне, тауды тарпып шыққан шулап, Ойнақтап, ырғи, жосып таудан тулап, Асқардың ақтарылған ағы емес пе, Қарқ болған қырғыз-қазақ суын сулап? Шуылдап жүйткіп жатқан Шудың үні: «Қолың бер, құт, береке» дейді «тумақ!». Ертеден ірге теуіп өскен Шуда, Ұлысы Ұлы жүздің Үйсін - Дулат. Шымырлап Іле қайнап құмды кезген, Қас қақпан ұйық, дойыр, долы безген, Алыстан арып көшкен керуендей, Тоңмойын, томсарулы тұнжыр көзбен, Елге де, егінге де қарайласпай, Жылысып жылжып жатыр бір мінезбен. Ел шайқап, ердің қанын ішкен Іле, Естісең ертегіні ескі сөзден. Арқырап асау Шелек орыпты тас, Бурадай бұлқынады көк ала бас, Ол баста Күншығысқа шыға шауып, Жалт беріп етекке еңсей сапты құлаш. Айдынды айдағардай күміс көл бар, Алысқан таумен, таспен алып болмас. Қожыр тас қопарыла құмға айналып, Жарпымен көшіп жатыр боп жым-жылас. Қысылып қыспақтағы қыл көпірден, Албандар өтеді азар деп «ақсарбас». Көпірген Көксу көл бар басы бастау Дегенге көшпелі әйнек суы ұйқастау, Тау жуып, тасты қуған содыр суы, Аңқылдайд арнасында меруерт астау. Жалбасы, Шаған, Бұғы мүлгиді оған, Шалдуар шалдай қалғып шала мастау. Жар жарып, жерді жиған Көксу көл бар, Бейне бір Жалайырға шабатын жау. Арқырап айқай салған Көксу алып, Жазыққа шыға келсе үркіп ағып. Егінші, ылғи диқан Жалайырлар Үлесед үй басына тоған алып. Сол елдің қыдырынды қыдыры сол, Cap бала, қара қазан болып қарық. Мөлтеңдеп мойнақты орай Қаратал да, Көксуға қойындасад жарды жанып. Қосылып екі ерке су, екі сұлу, Балқаштап қалың құмға кетед лағып. Жетісу жәндігі Баяғы баяғының заманынан, Асқарда шың мекендеп, жайлаған аң, Тағылар тарғыл тасқа баурын төсеп, Бар тышқан қоныс алған балағынан. Жасанған театрдағы ойыншыдай, Құздардың көрінеді аң алаңынан. Қиынның жынысыңда бар деседі, Сілеусін, ілбіс, аю, бұғы, бұлан. Кәдімгі қасқыр серек, қарақұлақ, Шуылдайд шүйебөрі үй артынан. Кәдімгі қарсақ, сусар, бұлғын, жанат, Сол таудың іздейді аңды ту сыртынан. Таутеке, арқар, құлжа, қарақұйрық , Көруге болад бәрін жайылымнан. Маралды мал ішінен атпен қуып, Әкеп жүр ауылына айдап Албан. Тазқара, балта жұтар, ақбас құмай, Бұлақта отырғанын көрем ұдай, Жарғақ бас жұртшы, саржақ су бүркітер, Құмайдың қоғамында құдасындай. Лашын, тұйғын, тұнжыр, тыңар, мықи, Ителгі, бәрпі, қырғи, құр, тұрымтай. Барайық шыңда ғана болад десед, Бүркітпен барымталы ел ала жаздай. Тығанақ, үкі, ақсары, құладындар Сықылды толып жатыр мөжеп-томпай. Албандар атын атап түстейтұғын, Мінеки Алатауға біткен торғай: Қара, боз, суық, бұқбас, сипті, шымшық , Шапшақай, майлық, маубас бұқа, шөже. Тоқылдақ, сұрқұрқылтай, бұлбұл, шымшық Шымшықтың сан-сапалақ атаулысы - Айтарға сай-салада жүр лықсып, Тас жырып, балақ біткен шыңға шықсан„ Күй тартар той қылғандай торғай сыңсып. Көркемі көбелектің сол сайларда, Гүл шолып, жүрер ойнап ұшып сып-сып. Үстіңнен аю тасты сылдырлатса, Самайдан ішкен қымыз шығар шып-шып. Жер түгі Ағашта өзің білген қарағай, тал, Жалғыз-ақ неше алуан түрлісі бар. Долана, ұшқат, шетен, ырғай, арша, Ақ сасыр, қызыл қайың, барша, шынар. Шырғанақ, сөңке, терек, сөгет, емен, Үйеңкі, шырғай, балғын тораңғылар, Сарыағаш, қойқарақат, жиде, шетен, Тобылғы, түйеқұйрық, бауырқұрттар; Қараған, бозқараған, шеңгел, шілік Сықылды ағаштардың талайы бар. Биікте бітед шөптен сарыкүйік, Тістеніп жатыр жұлып малы сүйіп, Қымызын сарыкүйіктің ішеміз деп, Албандар қоныстайды құстай биік. Тауқонақ, шәйшөп, маңқа, құлынембес, Сүттіген, ендік, мейіз, киізкиік, Аңшалғын, көкемарал, бетеге, раң, Жапырақтеңге, бұйра қисық иық, Балдырған, уқорғасын, атқұлақты Елік жүр сонысында соны қиып, Жұлкеуір, бәрпі, шырыш, шытыр. Сауыны биеемшектің кеп тұр иіп. Мыңтамыр, жуа, рауаш, жаужапырақ, Балауса, сорғыш, селдір, ермен, бақбақ, Сыбызғы, жалбыз, құлмақ, қарақияқ, Шоқайна, меңдуана, сора, шақпақ, Ішінде сол қурайдың сұлу солар, Шырмауық, кендір, қылша, жыланқияқ, Қанжыға, қоға, сасық, аққой болып Бөлінед жуалар мен таусарымсақ. Қымыздық, қызсаумалдық дейтіндерге, Ат қойған тау елінде сүйіп шын-ақ. Өріске біткен осы өңкей сүтгің Ішінде бір сүйкімсіз отыр бір-ақ: Қалақай қара тарғыл ол айтқаным, Сүйеді сүйкенгенді шымшып, бұрап. Өзге жан өмірі оған жоламайды, Төңбекшіп түйе жесе қалар құлап. Шалқиды шалғын көлдің қамысындай, Атқұлақ Тасарықтың тарысындай Үш қырлы, сұлу сырлы айылқияқ, Кіндігі қырғыз ерме қамшысындай. Селтеңдеп сепсе қурай сырға қадап, Саржағал сәлемдесед танысындай. Жуалар шайқаңдаған ол бір кербез, Шалма орап мұсылманның абызындай. Құс таңдай самал соқса сыбырласад, Әзілді әйел, ажын-абысындай. Солармен судырласып ойнайды жел, Дүрмектің көкпар тартқан шабысындай. Неше елді аттандырған құтгы қоныс Әлі тұр әсемдігі таусылмай. Суретін сөз баяндап жеткізе алмас, Жерінің Жетісудың бәрі сондай! 1925 Арман Мезгіл бар ма құтылар, Шынжырлаулы тағдырдан? Бірақ ой жоқ ұмтылар, Табылар тағдыр дағдыдан. Рахымы жоқ шынжырға Байқамастан шалдырған, Аяқ, қолы құрсауда, Зарлауда жүр «балдырған». Желк-желк еткен жас шалғын Суық желмен майысып, Селк-селк еткен болды күн Көтермей белі қайысып. Ажарлы, нұрлы ақ балғын Заманмен тозды сайысып, Көңіл құрғыр соп-солғын, Жылдам суып, жай ысып. 1916 Арыным Алқынамын, басылмайды арыным, Тау селінде екпін қайрат, сарыным. Жарлы-жалшы, жақыбайды жарылқау - Жандағы ауру, жүректегі жалыным. Егер салсам қос өкпеден тепкіні, Елең емес тау жақпары, тек тұры. Жау жапырар, көк дауылша бұрқырар, Шүу дегенде кер бедеудің екпіні. Толас болмас топ жасаққа тиіспей, Семсер ұрып, ақ найзаны үзіспей; Бет-аузым шаң, қанжарым қан қайрылып, Ұмсындырып жау сұлуын, су ішпей. Аял болмас айқай-сүрен салыспай, Қашқан жауды ат баурына алыспай; Қан сусаған болат сүңгім ашылмас, Шұрқылтайдан шұрылдата шанышпай. Тыншу болмас қалың қайрат қайнамай, Қанжығаға қанды басты байламай; Қара жүрек, қара қошқыл қанменен, Үш тосарлы, қанды ауызды майламай. Улы көкірек жиған сүтін тамызбай, Қызыл қылыш қырқа турап ағызбай; Басылмас бұл алқындаған арыным, Адал сүтпен жарлыларды жағызбай. «Мен» емеспін, мен де көптің бірімін, Мендейлердің міне қостық бірлігін. «Мен» құралып «біз» боп шықпай күреске, Мен тудырман бұқарама тірі күн. Арылтамыз аспанды аршып тұманнан, Тазалаймыз жерді жонып жуаннан, Тапсыз, тату, мерекелі, өнерлі, Ел жасаймыз еңбегіне қуанған. 1920 Ауылдың алды Ауылдың алды айдын көл, Айдын көлде шағала, Айдын көлді жағала Айнала қонған қалың ел. Ауылдың алдын абайла, Ауылдың алды ұлы көш, Алдында өткел, оны кеш. Аяңда, ауыл, аяңда! Ауылдың алды айқын жол. Аңқылдар ауыл, аңырмас. Аңыртпай бастар бауырлас Қозғалармыз қалың қол. Ауылдың алды асқар тау, Асқар таудан асармыз. Асып жайлы жасармыз; Ел ер жетіп есен-сау. 1926 Ағыңды менің Ақсуым Ағыңды менің Ақсуым, Ақырып әлі ағасың, Ақиланған ашумен, Ақтарды асқар сабасын. Тас тарпуын, шапшуын, Қарасаң қайран қаласың, Жалғыз жазғы бір кеште, Жағаладым жағасын. Тұнжыраған торғын түн, Төндім сұлу суына. Таңырқап тау-тас тамсанып, Жымиды жұлдыз мұңыма. Сүмиген сүңгі сұрша тал, Шомылды таудың суына. Таймандаған тайпақ ай, Желегі ме, туы ма? Шүйке шарбы бұлтты Қалқалай қалды қылмия. Аспанды, ай алтын құшағы, Қусыра қайың құшады. Қарамай қайың, қалайша Қаужиған құшсын бұтаны? Қайың мен сәуле сүйіссін, Сүймегенді нысабы: Итмұрыны меңіреп, Қудырлап қоңыз ұшады. Бауырлаған ағынның, Сумаңдап суы сылдырайд; Қудиған қоңыр құрақтың Саусағы суда судырайд; Суға төнген бір шыбық Дірілдейд, суда сырылдайд; Оған қонған бір шымшық Шиқ-шиқ етед, шырылдайд... 1921 Ақшам Көкше көкте ақша бұлт Көміліп күн нұрына, Жел байырқау, жер сұлық, Қызғыл алтын шұғыла. Ақ шашты ана - ала асқар Оқыды сам жығыла. Жау көргендей жартастар Жамылды тұман дулыға. Қабағын түйіп қоңыр күз, Қарағай, қайың қалтырап; Талда аңырап әнші құс, Таста суыр тантырап. Жазыла есінеп жапан қыр, Маужырар сұлап, балбырап, Даладан, таудан, көшті нұр, Салбырап, сам жамырап. Тауды тұман бөкселеп, Өзен төлі жамырайды. Көз жұмғанда көкше көк, Көсіліп жер тымырайды. Біздің күз От жақтырды жауратып Шыңылтар күзгі тымырсық. Маздаған от болмаса, Кемпір мен шал ыңырсып. Қара қи қалап от жанса, Жылынар бала жыбыршып, Бүрсеңінен жазылар Қызыл қарын, бұғы шыт. Кәрі қойдың сорпасы, Таңдайға татыр жылымшып. Атасы берген жілікті, Келіні тістер қылымсып. Қойшыға жылытқан көженің Бет, ауызы мың қылшық. Ылақ, тоқты күйлесе «Шашыратқы» дер ырымсып. Қора жамап Бекей жүр; Өзгелерден бүйірсіп, Ат майлап мініп Әлі жүр Мал тапқыш, арқан ұрысып; Қызды ауылда Ержан жүр, Баямбайдың ұлысып. Барын жөндеп бақгырмай, Жоғын жөндеп таптырмай, Әлі менен Ержанды Иектеп жүр бір қырсық. Боранда Қарлатып қатты боран қарпылдап тұр. Үскірік-аяз қызыл шартылдап тұр. Қой ығып, басын қоршап ыққа тығып, Көміліп қалың қарға қарқындап тұр. Сүйеніп таяғына қой қасында, Дірілдеп Таймас сорлы қалтылдап тұр. Аяқта жуан жіппен буған шарық, Сүйреліп киіз шұлғау жалпылдап тұр. Ашылып қабырға-омырау қарға қарсы, Тақымы шалбарынан жалтылдап тұр. Денесін қалыбымен суық ұстап, Ызың жел селкілдетіп, аңқылдап тұр. Мойнына жабысқан қар ери қатып, Иекте мұз сүңгілер салпылдап тұр... Жылы ішік, түлкі тұмақ, саптамалы, Дүйсек бай дөң басында салқындап тұр. «Ары таман қойды қозғап, жайсаңшы!»- деп, Таймасқа қожайынсып шаңқылдап тұр «Алғаның ас болмағыр, ит-шошқа» деп, Қарғадай қармен бірге қарқылдап тұр. 1920 | |
| Просмотров: 31601 | Загрузок: 0 | | |
| Всего комментариев: 0 | |