Қазақ тілінің  сөзжасам негізі

Тіл-қатынас құралы ретінде ойлаудың тікелей шындығын, болмысын сөйлеу, жазу арқылы білдіреді. Тілдің ең кішкене бөлшегі — сөз болса, сөздердің өзара тіркесіп келуі арқылы ғана тілдік ұғым жасалады. Олай болса, тілдің заңдылығы, өз ішінде сала-салаға бөлінетін алуан түрлі тармақтары бар.

«Сөздердің жасалуы» деген бөлім тілдік материалдың қарастыратын мәселелеріне қазақ лексикасындағы сөздердің қандай амал-тәсілдер арқылы жасалатынын анықтайды. Морфология бөліміндегі сөз таптарының жасалуы, тұлғалық көрсеткіштері, сөздердің құранды бөлшектерінің бәрі сөздердің жасалу заңдылықтарымен ұштасып жатады. Сол себепті «Сөздердің жасалуын» лексикадан соң, сөз таптарынан бұрын жеке тарау етіп танып, өз алдына категория етіп оқыту дұрыс ойластырылған. Сөздердің әрқилы жолдармен жасалу ереже-анықтамалары негізінен әр сөз табына қатысты, сондықтан сөздердің жаралуын орфография заңдылықтарымен ұштастыра оқыту оқушының сөйлеу, жазу тілін дамыту, сауаттылығын арттырудағы іскерлік дағдыларын қалыптастырады.

Сөздердің жасалуындағы нақты амал-тәсілдерді білдіру, оны жүйелі оқыту он жылдық орта мектептің 4-5-класс программаларында «Сөздердің жасалуы» бөліміндегі тілдік материалдар жетілдірілген жаңа программада мынадай жүйемен берілген.

Сөздердің жасалуы мен орфография. Қазақ тілі сөздерінің жасалуы. Түбір сөз. Қосымшалы сөз. Жұрнақ және оның турлері. Туынды сөз. Түбір сөз. Жалғау және оның түрлері. Дара және күрделі сөздер.Қосымшалар мен күрделі сөздердің емлесі. Сөздердің жасалуынан өткенді қайталау.

V класта өтілген сөздердің жасалуын қайталау. Біріккен сөз туралы түсінік. Біріккен сөздердің жасалуы. Біріккен сөздердің емлесі. Қос сөз туралы түсінік. Қос сөздердің түрлері: қайталама қос сөздер, қосарлама қос сөздер. Қос сөздердің емлесі. Қысқарған сөз туралы түсінік.Қысқарған сөздердің емлесі.Сөздердің жасалуынан өткенді қайталау! (5-класс, 15 сағат).

Қазақ лексикасындағы сөздердің жасалуындағы амал-тәсілдер орфозпия, орфография заңдылықтарымен ұштастырыла оқыту жетілдірілген программада нақты көрсетілген. Сөздердің жасалуындағы обьектілер оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты 4-5-класта оқытылады.

Жаңа программада сөздердің жасалуына бұрынғыдан біраз сағат арттырылған. Сөздердің жасалуының жолдары өз ішінде жүйелі беріледі. Лексикадан алған білім негізінде сөздік құрамындағы сөздердің жасалуын өз алдына жеке бөлім етіп оқыту өте ұтымды.

Сөздердің жасалуы деген ұғым-жаңа сөз жасаудағы заңдылықтар мен ереже-анықтамалардың жиынтығы. Қазақ тілі сөздерінің жасалу жолдарын оқыту лексика, грамматика заңдылықтарымен тығыз байланыста қарастырылады. Сөздердің мағынасы, олардың тұлғалық ерекшеліктері және сөйлемде қолданылуының бәрі өзара іштей тұтасып жататын заңдылық. Сондықтан сөздердің әр түрлі жолдармен жасалуы, жаңа ұғым, жаңа бір грамматикалық тұлғада жұмсалуы сөздік құрамды байытатын және дамытатын категория болып саналады. Сөздердің әр түрлі тәсілдер арқылы жасалған жаңа ұғымдарының мағыналары да, грамматикалық, көрсеткіштері де, құрамды бөлшектері де түрліше болады. Мысалы: су, бұр, қызыл, суат, сусыз, суғар, бұрғы, қара көк, сары ала, он бес, тасбақа, итмұрын. Аягөз; ата-ана,қора-қопсы, мая-мая деген сөздердің мағыналары да, жасалу жолдары да, сырт көрініс-тұлғалары да әрқилы. Нақтылап талдасақ: су, бұр,қызыл дегендер-бір ғана    сөзден жасалған,түбір сөздер; суат, сусыз, суғар,  бұрғы сөздері -ат, -сыз, -ғар, -ты деген әр түрлі қосымшалардың жалғануы арқылы жасалған туынды сөздер. Қара көк, сары ала, он бес деген сөздер-екі түрлі сөздердің тіркесіп келуінен жасалған күрделі сөздер. Сол тәрізді тасбақа (тасбақа), итмұрын (итмұрын), Аягөз (Аягөз) сөздері-екі түрлі сөздің бірігуі арқылы жасалған біріккен сөздер. Ата-ана, қора-қопсы, мая-мая дегендер-екі сөздің қосарлануы, қайталануы арқылы жасалған қос сөздер екендігіне жан-жақты талдау жасалады. Осылайша, нақты мысалдар төңірегінде оқушының творчестволық ізденіс жасауына басшылық ету нәтижесінде сөздердің жасалу жолдарының түрліше болатынынан мәлімет беріледі.

Талдау жұмысында аңғартылған тіл заңдылықтарын жинақтау, жүйелеу, қорытындылау барысында қазақ тіліндегі сөздердің жасалуындағы морфологиялың тәсіл меы синтаксистік тәсілдер айтылады.

Қазақ тілі сөздерінің жеке түбір сөз және түбір сөздерге түрлі қосымшалардың жалғануы арқылы жасалатын морфолоғиялың тәсіл болатыны аңғартылады.

Жеке сөздердің өзара бірігуі, кірігуі арқылы, өзара қосарлануы, қайталануы арқылы және бірнеше сөздердің өзара тіркесуі арқылы жасалатыны синтаксистік тәсіл болып саналады.

Әрбір тіл категорияларын оқытуда мұғалім сол материалдан оқушы нені білу, неге дағдыланды, нендей іскерлігін арттыру керек тәрізді мәселелерді анықтап, қандай талдау, қандай әдіспен іске асыратынын күні бұрын жоспарлап отыруға тиіс.

Сөздердің жасалуын оқыту сабақтарына қатысқанда мұғалімдердің өздері сөз жасаудағы заңдылықтарды іштей саралап, жүйелеуге онша мән бермейтіндерін аңғартады. Тіл материалдарының қай тақырыбын алмайық, бәрі   де фонетика, лексика, сөздің    жасалуы,трамматикамен ұштасып, бір-бірімен тығыз байланыста болатын тілдің ішкі заңдылықтарын ұстаздардың өздері жете жүйелей біліп, білімдерін жетілдіріп отырулары керек.

Қазақ тіліндегі сөздердің жасалуын оқыту барысында оқушылар ана тілінің жалғамалы тілдер тобына жататынын аңғарулары керек. Түбір сөздерге жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалатын амал-тәсілдің өте өнімді екендігін ескерте отырып, бір жұрнақ арқылы жасалған туынды сөзден көптеген жаңа сөздердің жасалатынын аңғарту барысында жалғамалы тілдің ерекшелігі байқатылады.

Қазақ тілі сөздерінің жасалуындағы тілдің теориялық жақтарынан аңғартылатын мәліметтер талдау процесі барысында мұғалімнің білім деңгейінде, практикалық істерінде үнемі аңғарылып, өмірмен байланыстырылып отырылу методикалық талаптың басты мәселесі болуға тиіс.

Қазақ тіліндегі сөздердің жасалу жолдары сан қилы. Мектеп программасы мен оқулықтарында әбден қалыптасқан, дәлелденген морфологиялық және синтаксистік тәсілдер арқылы жасалатын түрлері беріледі. Сөздердің жасалуы жүйелі курстың программасында 4—5-кластарда өтіледі. Бұл кластарда өтілетін сөздің жасалуының тізілісі қазақ тілінің жаңа программасында нақты берілген. Сөздің жасалуын оқыту барысында сөздердің жасалу тәсілдерінің өз ішінде бірдей еместігі, олардың дара, күрделі, олардың оқылу, жазылу заңдылықтары, тұлға, құрамы жағынан ерекшеліктері болатындығы түгелдей ескеріліп, оқушылардың талдау үстінде дұрыс ажырата білу іскерлік, дағдылары қалыптасады. Сөздердің жасалуын оқыту жөнінде жазылған, қарастырылған методикалық еңбектер біраз. Атап айтсақ: Ш. Сарыбаев, Д. Әлімжанов, Ы. Маманов, И. Ұйықбаев сияқты белгілі методист-ғалымдардың еңбектерінде сөздердің жасалуын оқытудың амал-тәсілдері кеңінен сөз болады.Көлемінде шығатын «Қазақстан мектебі» журналы бетінде, «Республикалық педоқу» жинақтарында және «Мектеп» баспасынан жарық көрген методикалық нұсқауларда өз тәжірибелері жөнінде жазған мұғалімдердің еңбектері де баршылық. Сөздердің жасалуын оқыту жеке сөздерді, қосымшалардың жаңа сөз жасаудағы ролін сөз ету үстінде салыстыру, әңгімелеу, сұрақ-жауап, жүйелеу амал-тәсілдері арқылы іске асады. Түбір сөзді оқыту. Түбір сөздің тұлғасын, құрамын бірден сөз етпестен бұрын, сөз — белгілі бір ұғым атауы, ұғымның қағаз бетіне түскен формасы, оның сырт көрінісі екендігі анықталады. Мұнан соң әр түрлі тұлғада жұмсалатын сөздер тобы ұсынылып, талдау жасалады. Мысалы: нан, терезе, жақсы, бес, кел, кеше деген тәрізді сөздердің ең алдымен, мағыналары анықталады, демек нан, терезе деген сөздер не? деген сұраққа жауап беріп, зат есім; жақсы сөзі қандай? деген сұраққа жауап болып, сын есім: бес сөзі қанша? деген сұраққа жауап беріп, сан есім; кел сөзі не қ ы л? деген сұраққа жауап беріп, етістік; кеше сөзі қашан? деген сұраққа жауап беріп, үстеу болып тұрғаны талданылып, бұл сөздердің мағыналарының түрліше болып тұрғаны аңғартылады. Екінші ретте, бұл сөздердің сырт тұлға көріністерінің де бірдей емес екені сөз болады. Осылайша, сөздердің мағынасы мен тұлғаларының өзара байланыстылығы және бір-бірінен ерекшеліктеріне оқушының көзін жеткізіп алған соң, үшінші ретте, бұл сөздердің бәріне ортақ белгі-бұл сөздерді әрі қарай бөлшектеуге келмейтіні түсіндіріледі.

Түбір сөздердің тұлғалары басқадай жаңа сөздер жасауға негіз болатынын-су-сулы, сулық, суат, сусын; өн-өнім, өнімпаз, өндір, өндіргіш, өнімді тәрізді бір түбір сөзден өрбіген туынды сөздерден мысал келтіріп, бұлардың бірнеше құранды бөлшектерден жасалып тұрғанын оқушылардың өздерінше ой сала отырып, талдату керек. Нақтылап көрсетсек: сулы, сулық, суат, сусын сөздерінің су деген түбір сөзге -лы, -лық, -ат, -сын жұрнақтары жалғану арқылы төрт жаңа сөз жасалып тұрғаны айтылады. Өн сөзінен өрбіген өнім, өнімпаз, өндір, өндіргіш, өнімді сөздерінің құрамындағы қосымшалардың бірнеше мағына үстеп, алуан түрлі жаңа сөз жасалып тұрғаны былайша саралану керек. Өнім, өндір, әнімді дегендердің -ім, -дір, -імді жұрнақтары арқылы туынды сөз жасалса, өнімпаз, өндіргіш сөздері өнім, өндір деген туынды сөздерден, -паз, -гіш жұрнақтары арқылы екінші бір жаңа сөздер жасалып тұрғандығын нақтылау керек. Осылайша түбір сөздердің (су, ан) жаңа сөздер жасауда негізгі ұйтқы болатынын күрделі сөздердің құрамына (шекара) талдау жүргізу жолымен де аңғартуға болады.

Қосымша деген сөздің құранды бөлшегін оқушыға айтып көрсету онша қиынға түспейді, қосымшаның қосылып тұрған үстеме екендігінен бірден түсінеді. Түбір сөзге жалғанып тұрған сөз бөлшектерін қосымша дейміз деп, ал түбір сөз бен қосымшалардан құралып тұрған сөздерді қосымшалы сөздер деп аталатынын да нақты мысалдармен түсіндіру керек. Мысалы: жұмысшылар деген сөздің қандай құранды бөлшектерден тұрғанын оқушылардың ізденіс қабілетін арттыра отырып талдау керек. Оқушы жұмыс сөзінің — түбір сөз, одан былайғы -шылар бөлшегінің қосымша екенін ажырата алады, оқушылар деген сөздің қосымшалы сөз екеңіне көздері жеткізіледі. Мұнан соң -шылар қосымшасының өзі екі құранды бөлшектен құралып тұрғаны (шы + лар) түсіндіріледі.

Жұмыс деген түбір сөзге -шы қосымшасы қосылып кәсіптік ұғымды білдіретін жаңа бір сөздің жасалғаны айтылады. Жұмысшы деген жаңа сөзге -лар қосымшасы жалғанып, кәсіптік ұғымның көптігін білдіретіні ескертіледі.

Жұмыс + шы + лар деген сөздің түбір сөзден екі түрлі қосымшадан жасалған қосымшалы сөз екендігі анықталған соң, қосымша бөлшектердің қызметінің бірдей емес екендігі аңғартылады. Осыдан барып, қосымшалардың өз ішінде жалғау және жұрнақ болып екіге бөлінетіні түсіндіріледі.

Жұрнақ қосымшасы жалғанған түбір сөзден бүтіндей жаңа бір ұғымды білдіретін сөздер жасайды. Мысалы: шеге, бұр, жақсы деген түбір сөздерге -ле, -ғы, -лық жұрнақтарын қосып, шегеле, бұрғы, жақсылық деген жаңа ұғымды білдіретін сөз жасалады. Нақтылап айтсақ: шеге деген заттың ұғымды шегеле деген қимылға, бұр деген қимылды бұрғы деген затқа, жақсы деген сынды жақсылық деген дерексіз заттық ұғымға айналдырып тұрғанына оқушыларды қатыстыра сөз ету керек. Бұдан соң кітапша, құлынтай, қызылдау,қоңырқай деген сөздер беріліп, бұлар да мағыналарына, құранды бөлшектерге ажыратылады. Кітап деген түбір сөзге -ша қосымша жұрнақ қосылып, кітаптың кішкентай екендігін білдіреді: құлынтай сөзіндегі -тай қосымша жұрнағы құлынды кішірейтіп, еркелетіп айтылған ұғымды білдіреді: қызылдау сөзіндегі -дау,қоңырқай дегендегі -қай жұрнақтары қызыл мен қоңыр түстерінің сәл реңктік белгілерін білдіретіндігі түсіндіріледі. Ендігі жерде шегеле, бұрғы, жақсылық сөздері мен кітапша, құлынтай, қызылдау, қоңырқай сөздеріндегі бірінші топтағы -ле, -ғы, -лық жұрнақтары мен екінші топтағы -ша, тай, -дау, -қай жұрнақтарының қызметі бірдей еместігін оқушылардың өздеріне аңғартуға творчестволық ізденіс жасатылады. Ойлану, ізденіс үстінде -ла, -ғы> -лық деген жұрнақтардың жалғанып тұрған сөздерінің маналарын өзгертіп, бүтіндей жаңа бір ұғым тудырып тұрғаны айтылады. Ал, екінші топтағы -ша, -тай, -дай, қай деген жұрнақтардың қызметі алдыңғы жұрнақтардан солғындау бұлар жалғанған сөздерінің лексикалық мағынасын өзгерте алмайды, негізгі мағынасына сәл реңктік мағына ғана үстеп, бастапқы мағынаға әр түрлі қосымша мағына үстелетіні түсіндіріледі. Талдаудан шығатын қорытындыда жұрнақтардың жаңа сөздер жасаудағы қызметі бірдей емес екендігі, осыдан олардың сөз тудырғыш, сөз түрлендіргіш болып екіге бөлінетіні айтылады.

Сөз тудырғыш, сөз түрлендіргіш жұрнақтардың жаңа сөздер жасаудағы өнім де, бірдей емеетігінен де мәлімет берілу керек. Біраз жұрнақтар көптеген сөздерге талғаусыз жалғанып, олардан қыруар жаңа ұғым тудырады. -шы, -ші жұрнағының жаңа сөздер жасаудағы өнімінің молдығын төмендегі мысалдардан көруге болады: малшы, егінші, оқушы, темірші,қойшы, әпші, балташы, етікші, жылқышы, түйеші, тоқымашы, кілемші, басшы, диірменші, хатшы, биші, орақшы, тігінші,   бұрғышы,   қызметші, сушы,  үйші  т. б. Кейбір жұрнақтар бірен-саран, бірді-екілі сөздерге ғана жалғанады, талғанып жалғанған мұндай жұрнақтардың өнімі онша болмайтынын да аңғарту керек. Мысалы: ойпат, озат, тарамыс, тұрмыс, жент; болашақ, келешек; сұрамсақ, келімсек; көрермен, берермен; көзілдірік, табалдырық, сағалдырық т. б. Бұл мысалдардың құрамындағы: -пат, -ат, -мыс, -нт, -ашақ, -ешек, -мсақ, -мсек, -мен, -ілдірік, -ылдырық деген жұрнақтар бірер немесе үш-төрт сөзге ғана жалғануда, демек бұлардың жаңа сөздер жасауда өнімі аз екендігі айтылады. Сөз жасайтын жұрнақтардың да өз ішінде омоним, синоним болып жұмсалатынын нақты мысалдар арқылы өзара салыстырылу амал-тәсілдерімен түсіндіріледі. Айталық: -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе деген жұрнақтардың өнімді тобына    жатумен қатар, алуан    түрлі мағыналы сөздер жасайды: демек, бұл аффикс жалғыз бір ғана сөз табына жатпайды, тұлғалас жағынан әрі зат есім, әрі сын есім, әрі етістіктерге ортақтасып келеді. Мысалы, Ұлы бастама, бұл-көрме, қазба байлық, сүзбе сүттен жасалады. Шаппа-кішкентай шот, кеспе- көже деген сөйлемдердегі бастама, көрме,қазба, сүзбе, шаппа, кеспе дегендердегі -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары қимыл ұғымды сөздерден зат есім жасап тұр. Бояма мата,қынама бел, сырма камзол дегендердегі бояма, қынама, сырма сөздеріндегі -ма, -ме жұрнағы қимыл ұғымды сөздерді сындық ұғымды жаңа мағынаға айналдырып тұр. Сол сияқты қолыңды суға малма; орынсыз көп сөйлеме; кітапты сызба; сөз тізбе, өтірік айтпа, сабаққа кешікпе деген сөйлемдердегі малма, сөйлеме, сызба, тізбе, айтпа, кешікпе, дегендердегі -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары болымды етістіктерден болымсыз мағыналы етістіктер жасалып тұрғаны баспалдақты жүйемен оқытылады.

Бұл келтірілген мысалдардан бір тұлғалы -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнағы үш түрлі мағынада жұмсалуда, мұндай жұрнақты омонимді аффикстер деп атауға болатынынан мәлімет беріледі. Енді бір жұрнақтардың тұлғалары басқа-басқа болып, жаңадан жасаған сөздерінің мағыналары бір-біріне жақын, мағыналас болып отырады. Мысалы, егіс, егін, жұмысшы, қызметкер, жұмыскер, қызметші, басшы, басқар; сұрақ, сұрау,қыстақ,қыстау деген сөздердегі -іс, -ін, -шы, -кер, қар, -қ, -у жұрнақтарының тұлғалары басқа-басқа болғанымен, жасаған жаңа сөздері өзара мағыналас, синонимдік сөздер болып тұр, демек, бұл сияқты жұрнақтардың синонимдес аффикстер деп танылатыны айтылуы қажет. Жұрнақ арқылы жасалған туынды сөздерді меңгерткен жерде жұрнақтардың өз ішінде әр сөз табына  тән болып жіктелетіні, бір сөз табынан екінші бір сөз табы жасала берілетіні де айтылып, шылау, одағай сөздеріней басқа сөз таптарының арнаулы жұрнақтары болатыны ескертілуі қажет. Жұрнақтар арқылы жасалған қосымшалы сөздер қазақ лексика құрамы мен қорын байытатын және дамытатын өнімді тәсіл болып табылады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. А., 1994.

2. Амиров Р.С. Особенности синтаксиса казахской разговорной речи. А., 1972.

3. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1972.

4. Әбілқаев А. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері. А., 1963.

5. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы А., 1992.

6. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі А., 1987.

7. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. А., 1961.

8. Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпейісов Е. Қазақ әдеби тілінің тарихы. А., 1968.