| Главная » Файлы » Рефераты |
Көлік кешені
|
Еще больше материалов по этой теме можно найти здесь » [География] |
03.02.2012, 13:42 |
Көлік кешені Көлік кешені – экономиканың инфрақұрылымын қалыптастыратын
салалардың бірі. Археологиялық деректемелер неолит заманынан бастап
көліктің шаруашылық салаларына ене бастағанын байқатады. Көне обалардан
табылған әбзел қалдықтары малдың көлік ретінде ежелден-ақ
пайдаланылғанын көрсетеді. Ежелгі заманнан келе жатқан көлікке
негізінен жегін малы мен мініс малы: түйе, жылқы, қашыр, құлан, есек,
сиыр, бұғы, ит, т.б. жатады. Әрбір көлік малының тұрмыстық-шаруашылық
жұмыстарда қолданылуы оның табиғи ерекшеліктеріне байланысты болды.
Мініс малы көне замандардан бері шөл далалы, орманды, батпақты,
таулы-қыратты жерлерде негізгі көлікке айналды. Жегін малы арба, күйме,
шана сияқты көлік құралдарына жегіліп, жолаушы, жүк тасымалдауға,
көшіп-қонуға пайдаланылды. Мұндай көлік түрлерінің біразы ежелгі
Мысырда, Вавилонда, т.б. жерлерде б.з.б. 3-мың жылдықта қолданылғанын
тарихи-археологиялық деректер дәлелдейді. Әскери арбалар шығыстағы
ежелгі мемлекеттерде соғыс кезінде кеңінен пайдаланылды. Әскери және
жүк арбалардың тасқа қашап салынған суреттері Қаратау өңірінен де
табылды. Қазақстан жеріндегі жергілікті халықтың ежелгі тұрмысын
көрсететін петроглифтерде немесе басқа да археологиялық бұйымдарда,
ескерткіштерде көлікке қатысты деректер көптеп кездеседі. Әсіресе
көшпелі қазақтардың тұрмыс-тіршілігінде жылқы мен түйенің орны ерекше
болған. Түйе шөлге және ұзақ жүріске шыдамды болғандықтан, ежелгі және
орта ғасырларда Ұлы Жібек жолы бойындағы сауда керуендерінде, сондай-ақ
мал қамымен көктеуге, жайлауға, күздеуге, қыстауға көшіп-қону кезінде
негізгі көлік ретінде пайдаланылған. Жылқы да көшпенді қалықтың
тұрмыс-салтына аса қолайлы көлік болды. Қазақтар «ат – ердің қанаты»
деп есептеген. Бағзы бір замандарда «аттың жалында, түйенің қомында»
жүрген кездер де болған. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғасырлар
қойнауынан келе жатқан дәстүрлі көлік түрі мен құрамы да өзгеріске
ұшырап отырды. Ғылыми техникалық жетістіктерге орай көлік малын
бірте-бірте автомобиль, поезд, ұшақтарға ығыстыра бастады. Сөйтіп
техникалық көлік түрлері қоғамдық даму сатыларын айқындайтын
көрсеткіштердің біріне айналды. Қазіргі кезде де мініс малы –
автомобиль, трактор бара алмайтын жерлерде көлік ретінде пайдаланылады.
Қазақстанда теміржол, автомобиль, әуе, ішкі су көлігін, құбыр желісін
қамтитын және жеткілікті дәрежеде дамыған көлік жүйесі қалыптасқан.
Қазақстан көлігі республика халық шаруашылығының салалық кешендерінің
(аграрлық-өнеркәсіптік, отын-энергетикалық, кен-металлургиялық, құрылыс
кешендері мен басқа да кешендердің) қалыптасуын ескере отырып
дамытылған, ол экономика салалары мен өндіріс түрлерінің ғана емес,
аумақтық кешендердің де өзара байланысын қамтамасыз етеді. Көліктің
барлық түрлері республикада өткен ғасырдың 70-80 жылдары неғұрлым
серпінді қарқынмен дамыды. 90-жылдары ТМД елдерінде басталған
экономикалық құлдырау көліктің барлық түрлерінде тасымал көлемінің
жалпы төмендеуіне соқтырды. Тасымал көлемінің тұрақталып, өсуі 1999
жылдың аяғынан басталды. 2000 ж. көліктің барлық түрлері бойынша жүк
айналымының үлесі теміржол көлігінде –63%, өзен көлігінде –0,02%,
автомобиль көлігінде –12%, әуе көлігінде –0,02%, құбыр желісінде –25%.
Су көлігі – көлік жүйесінің ажырамас бөлігі. Ол мұнай мен мұнай өнімдерін, ағаш пен құрылыс материалдарын жаппай тасымалдауға тиімді. Оның көліктің басқа түрлерімен, ең алдымен, теміржол көлігімен «тоғысатын» өзіндік ерекшелігі бар, яғни кемелерден вагондарға және керісінше вагондардан кемелерге тиеу мүмкіндігі зор. Бүгінгі таңда су көлігі Қазақстанда өзен және теңіз көліктеріне бөлінеді. Өзен көлігі кеме қатынайтын өзендерге (Жайық, Ертіс, Сырдария, Есіл, Іле, Қаратал өзендеріне, Балқаш көліне); теңіз көлігі Каспий теңізі алабына қызмет көрсетеді. Темір жол көлігі – республиканың көлік кешеніндегі маңызды қатынас құралы, көлік инфрақұрылымындағы басты буын. Қазақстанның географиялық жағдайы (теңізге тікелей шығу мүмкіндігінің жоқтығы), оның ұлан-байтақ аумақты алып жатуы, өндірістің шикізаттық құрылымы, өндіргіш күштердің орналасуы, автожол инфрақұрылымының жеткілікті дамымағандығы себепті темір жол көлігінің ел экономикасындағы рөлі айрықша маңызды. Тасымалдауға ұсынылатын негізгі тауар өнімі – көмір, астық, мұнай, кентас, минералдық тыңайтқыш сияқты автомобиль көлігімен тасымалдауға тиімсіз сусымалы және сұйық жүктер. КСРО ыдырағаннан кейінгі экономикалық дағдарысты елдің темір жол көлігі саласы да бастан кешті. Тасымал көлемі соңғы 10 жыл бойы құлдырап, 1999 ж. оның деңгейі 1991 жылғы деңгейдің 26%-ы болды. Тек осы жылдың аяғынан және 2000 жылдан бастап өрлеу жолына түсті. 2000 ж. темір жол көлігімен тасылған өнім көлемі 34%-ға өсті (135 198 млн. т-км). Автомобиль көлігі – жүктерді қысқа және орта қашықтыққа жедел жеткізетін тиімді көлік құралы. Ол Қазақстанда кезең-кезеңмен дамыды. Төңкеріске дейінгі кезеңде қатынас көлігі негізінен түйе мен ат болатын. Автомобиль сирек кездесетін. Мысалы, 1910 жылы Қазақстанда небәрі 20-дан сәл-ақ асатын жеңіл автомобиль болды, оның өзі де адам таситын автомобильдер еді. Өткен ғасырдың 20-жылдары Қарсақпай комбинаты мен Түрксіб құрылысында небәрі 81 жүк автомобилі пайдаланылды, ал 1928 жылдың аяғына қарай олардың саны 247-ге жетті. | |
| Просмотров: 5303 | Загрузок: 0 | | |
| Всего комментариев: 0 | |