Адам қызметінің әр түрлі салаларында нақты алгоритмі немесе әдісі жоқ міндеттер жиі кездеседі. Ол міндеттерді тек қана сол кәсіппен шұғылданатын білімді мамандар шеше алады. Ол аппаратураны диагностикалау, жұмыс аптасын жоспарлау, операцияны болжау, аппаратурада жұмыс жасап үйрену және т.б. жұмыс түрлері. Негізінен мұндай міндеттер болжау, оқыту, модельдеу сияқты салалармен қоса медицина, заң, ғылым мен техниканың алуан түрлі салалары, экономика, экология, әскери іс және т.б. кездеседі. Осындай міндеттерді шешу үшін арнайы бағдарламалар кешені – эксперттік жүйелер (ЭЖ) бар. Олар нақты емес қойылымы бар міндеттерді арнайы білім базасына (ББ) жолыға отырып шешеді, яғни ол базада пайда болған проблеманы шешуге арналған мәліметтер бар. Шешімді ЭЖ өз бетімен табады. Сонымен қатар, ЭЖ әдетте мамандардың өздеріне ББ-сын жасауына мүмкіндік беріп, оны өзгертуге немесе толықтыруға, басқаруға жол ашады. Нарықтағы бағдарламалық қамтамасыз ету (БҚЕ) әдетте өте қымбат тұрады. Соған байланысты, қазіргі кезде екінің бірі өз ортасына ЭЖ тарата алмайды, және де тиімді ЭЖ өзіне сондай қымбат аппараттық қамтамасыз етуді талап етеді. Экперттік жүйе дегеніміз бұл әдістер мен ұйымдастыру жолдарының жиынтығы, күрделі міндеттерді шешуге арналған білімдердің сақталуы мен қолданылуы.

Эксперттік жүйе берілген шешімдердің арасынан ең үздігін таңдай отыра, жоғары сапалы мамандар тобының тәжірибесіне сүйену арқылы өзінің тиімділігін арттырады. Оларды стратегия құрылымы кезінде бағалай отыра, үлкен көлемдегі жаңа факторлардың әсерін талдайды, алдын ала болжау мүмкіндіктерін қалыптастырады.

Заманауи ЭЖ – білім базасын қалыптастыратын, міндеттерді шешу кезінде жинақталған білім базасының көмегімен адам-маманның әрекетін модельдейтін мамандандырылған компьютерлік бағдарлама. ЭЖ-ні ойлап табу және пайдалану ақпараттық технологиялардың дамуының концептуалды кезеңі болып табылады. Проблеманы шешудің интеллектуалдық негізіне белгілі бір іс-әрекет саласындағы тәжірибелі сарапшы-мамандардың білімдерін жаңғырту алынады

ХХ ғасырдың 70-жылдардан бастап ЭЖ жасанды интеллект (ЖИ) саласындағыжетекшібағытболды. Олардыәзірлеукезіндеертерекдайындалған ЖИ қолдануәдістерітабылды: білімдітаныстырудыңәдістері, логикалыққорытындылау, эвристикалықіздеу, анатіліндегісөйлемдердітанумүмкіндігіжәнет.б. Осындайқуаттыәдістердіқолдануарқылы ЭЖ өтеүлкенкоммерциялықәсергеқолжеткізді. 1987 жылы АҚШ-та жарияланған ЭЖ каталогы мен оны дайындауғаарналғанинструменталдыбағдарламалыққұралдар 1000-ға жуықжүйелердентұрады. Дамығаншетелмемлекеттеріндежүздегенфирмаларолардыдайындаужәнетаратуменайналысады. Қазіргікездеэксперттікжүйелердің 5-буыны – преценденттікэксперттікжүйелерқұрастырылған. Преценденттік ЭЖ-нінегізгіжәнееңмаңыздыбелгісі – “ПреценденттерБазасының” болуы. Прецендент – нысандықасиеттерінзерттеукезіндеболатыннәтиже. Преценденттербазасы – нысандызерттеудіңнәтижелерқорытындысынжинақтайтын база. Мұндайжүйелерөздерініңшешімдерінеадамдардыңбайқауымен, математикалықалгоритмдерменқосашешімдіқабылдауғаадамдардыңлогикасынпайдаланады. Осы қасиеттеролардыңүлкенартықшылықтарынтудырады. Прецендентті ЭС әртүрлібілімдердіөңдеу мен қолданудыңуниверсалдықұралы бола отырып, әртүрліғылымсаласындақолданылады: медицина (MYCIN), химия (DENDRAL), геология (PROSPECTOR), математика (InterLisp), инженерлікіс (АВК, ArhiCad), сондай-ақәскериісте, информатикада, ғарыштықтехникада, метеорологияда, өнеркәсіпте, ауылшаруашылығында, физикада, электроникадажәнеюриспруденцияда [3]. Өздерініңартықшылықтарыменқоса, преценденттікэксперттікжүйелердіңдайындаудыңжолыкүрделіжәнетиімдіжұмысістейді, соныменқатароларжүздегенмыңпреценденттікбазаларжазады. ХХ ғасырдың 60-70-жылдардағы жасалғанатақты ЭЖ өзсаласындаклассикалыққұрылғыболыптабылады. Шығутегіне, қызметтіксаласы мен сабақтастықидеясы, әдісіжәнеинструменталдыбағдарламаларжолдарынабайланысты ЭЖ-нібірнешетүргебөлугеболады. 1. META-DENDRAL. DENDRAL жүйесітәжірибелікдеректербойыншахимиялыққосылулардыңықтималқұрылымынанықтайды (спектографиямассалары, ядролықмагниттік резонанс деректеріжәнет.б.). M-D DENDRAL- ғаарналғанбілімалупроцесінавтоматтандырады. Олхимиялықэлементтердіңқұрылымдардыңжасалуфрагменттерініңережелерінжасайды. 2. MYCIN-EMYCIN-TEIREIAS-PUFF-NEOMYCIN. Бұлмединициналық ЭЖ мен сервистікбағдарламақұрылымдарыныңөкілі. 3. PROSPECTOR-KAS. PROSPECTOR- геологиялықсараптаманегізіндекенішкөздерініздеугеарналғанбағдарлама. KAS- PROSPECTOR-ғаарналғанбілімжинақтаужүйесі. 4. CASNET-EXPERT. CASNET- жүйесікөзауруларынемдеуүшіндиагностикалықкепілдемеберетінмедициналық ЭС. Оныңнегізінде EXPERT инженерлікбілімтіліжасақталған. Соныменқоса, бірнешедиагностикалықмедициналықжүйелер де құрастырылған. 5. HEARSAY-HEARSAY-2-HEARSAY-3-AGE. Бұлреттіңалғашқыекіжүйесіберілгенсөздіктеналынғансөздердіңбіріккенадамсөйлеуіндетануғабағытталғанинтеллектуалдықжүйе.

Жеке бағдарламатүріндеорындалғанэксперттіжүйелер, бұлбағдарламаныңтікелейбөлігіболыпкелетінкейбіралгоритмдіктілдегібілімбазасы. Ережегесай, мұндайжүйелербірбекітілгенпәндікоблыстаміндеттердішешуүшінарналған. Мұндайжүйелердіқұрукезіндедәстүрлірәсімді PASCAL, C тілдеріменқатар, жасандыинтеллектіңмамандандырылғантілдері LISP, PROLOG қолданылады. Эксперттіжүйелердіңқабыршақтары – белгілібірпәндікоблысүшінарналғанкөрсетутәсілдерінеиеленушібағдарламалықөнім. Қолданушыныңміндетітікелейбағдарламауғаемес, ал ұсынылыпотырғанқабыршақтармүмкіндіктерінқолдануменжұмысжасау мен білімдіенгізужасалынады. Бұлжүйелердіңкемшілігібарлық бар пәндікоблыстардыбіржүйеменұстаптұрумүмкінеместігінде. Мысалболып ИНТЕРЭКСПЕРТ, РС+, VP-Expertқызмететеді.

Эксперттіжүйелердіңқабыршағыдепаталатынбағдарламакласы, бағдарламажасайалмаййтындарғааналогтімәселелердішешкен, бағдарламажасайалатындардыңнәтижелеріменқолдануболатынмақсатпенқұрылды. Сөйтіп, EMYCIN [8] бағдарламасықосымшадамедицинаныңбасқаоблыстарында MYCIN жүйесініңархитектурасынқолдануғамүмкіндікбереді. На базе EMYCIN базасынегізінде медицина (мысалы, өкпеауруларыдиагностикасыүшін PUFF жүйесі), соныменқатарбасқа да білімоблыстарынаэксперттікжүйелер жете зерттелінді, мысалы SACON құрылымдықталдаубағдарламасы.

Қабыршақтарміндеттердіңжеткіліктіжіңішкекласынабейімделгенбағдарламаларболыптабылатыныәбденбелгілі, алайдасолнемесебасқабағдарламанегізіндеқабыршаққұрылғанбағдарламасынанәлдеқайдакең. С EMYCIN жүйесінің авторы Ван Меле қабыршақтармәселелердішешуүшінарналғанәмбебап архитектура болмайтынынбіріншіболыпатапкеткен. Онымен жете зерттелген EMYCIN жүйесідедуктивтіамаларқылыболжамғашешугееліктейтін, деректердіңүлкенкөлемдідиагностикалаумәселелерінебейімделген.

Кленси (Clancey) осығанұқсайтынмәселелеркласын «эвристикалық классификация мәселелері» депатапкетті. Алайдабұламалқұрылымдамалаумәселелеріншешуүшінанағұрлым аз сәйкескеледі, яғнижекеэлементтердібіркомплекскеберілгеншектеулердіесепке ала отырабіріктіру.

Мұндайтиптегікөптегенкоммерциалықөнімдеріздеукеңістігіоншажоғарыемесмәселелерүшінжарайды. Ережегесай, қорытындыныңкерітізбегінқұрудыңжеткіліктіжәнеүрдістібасқарудыңшектеулімүмкіндіктеріәдісіқолданылады. Бірақ, заманауиқабыршақтар, мысалыолардыңойлаптабушыларыбекіткен М.4, кеңкөлемдегіміндеттердішешуүшінқолданылуымүмкін, себебіоларлогикалыққорытындыныңтікелейтізбегінмодельдеу, процедуралар, хабарламалардыжіберужәнет.бқосаалғанда, білім мен басқарукөрсетілімінің функция жиымынқолдайды. Біріншізерттемелерменсалыстырғандазаманауиқабыршақтарикемдірекболыпкеледі, асыпкеткенде, оларбағдарламалыққамтамасыздандырунарығындажетілімдіоперациондыорталардыңкөпшілігіне аса қиындықсызинтегралдануымүмкінжәнеқолданшыинтерфейстіңдамығантәсілдеріменжеткіліктіжарықтандырылған. Сөйтіп, МЛ қабыршығыперсоналдыкомпьютерлердеқолданылатын, кезкелгеноперациондыжүйелердіңбасқаруыменжұмысістейалады, яғнидеректербазасынақосылу, С, Visual BASIC жәнеVisual C++ тілдеріндегібағдарламалық код фрагменттерінқосуғаарналғанәдістергеие. Қабыршаққоданушыинтерфейсініңиндивидуалдыкүйгекелтіруінқолдайдыжәне . MYCIN жүйе – тек сияқты, «неге» сұрағынажауап беру кезіндетүсіндірменіқалыптастыруғаие. Эксперттікжүйелердің генераторы – қабыршақтыалуүшінарналған, солнемесесолғанабілімніңкөрсетілімінеқарастырылыпотырғанпәндікоблысқабайланыстыбейімделгенқуаттыбағдарламалықөнім. Бұлтүрөзгешіліктіңмысалдары — KEE, ART жүйелеріжәнет.б.

Көптегенқолдануоблыстарыныңтолықтізімінетоқтамайғана, тек қанаэксперттікжүйелерәдістемесісәттіқолданылғандамығанмемлекеттердіңхалықаралықшаруашылықсалаларыныңкейбіреуінғанаатапкетугеболады: химия, ауыларуашылығы, электроника, білім, қаражат, геология, медицина, әскериіс, бағдарламалыққамтамасыздандыружәнет.б. Оларшешетінесепулердіңнегізгітиптерініңтізімінен интерпретация, болжау, диагностика, жобалау, жоспарлау, басқару, бақылау, реткекелтіру, жөндеу, оқудыатапкетугеболады. Қазіргітаңдашетелдердекеңінентаралғанэксперттікжүйелердіңтізімжәнеолардыңтізімінкелесітүрдеатапкетугеболады: : INSIGT, LOGIAN, NEXPERT, RULE MASTER, KDS, PICON, KNOWLEDGE CRAFT, KESII, S1, TIMM және т. б. Заманауиэксперттікжүйелертәжірибеніжәнежетекшімамандардыңбілімінтаратуүшінтәжірибежүзіндебарлықсфералардакеңіненқолданылады. Дәстүрлітүрдебілімніңекітүрі бар – ұжымдықбілімжәнежекебілім. Егер де пәндікоблыстабілімніңкөпбөлігіұжымдықтүрдекөрсетілгенболса, ондабұлпәндікоблысэксперттікжүйелергемұқтажемес.

Пайдаланылған әдебиет:Интернет