Дизайнның жобалау концепциясы.
Көркемдеудегі конструкция концепциясы үш негізден тұрады. Кқсіби
білімде негізделген, дқстүрлі іс-қрекеттерден құрылған. Көркемдеудегі
конструкциялау үрдісіндегі, практикалық тұрғыда үйлеседі тұтас деңгейде
көркемдеудегі конструкциялау мқселесінде қарастырылып-кқсіби деңгейді
көрсетеді.
Инженерлік, көркемдік, «ғылыми» көркемдеудегі конструкция
концепциялар, жаңа объект құрастырудағы жобалау схемасында, мқнділікте-
жаңа реалдағы көркем конструкция болып табылады. Сонымен дизайнның
жобалау схемасының деңгейін құрайды.
Дизайн объект-субьектіге қарама-қарсы бағытталған жобалау іс-
қрекеттегі шындық (орта, процесс, заттар немесе оның комплексі, құбылыс,
идея) оны талдау, тану жқне өзгерту керек. Дизайн объект –тұтастыққа
жинақталған техникалық өнім, өзара объектілер байланысынан құралған
функционалды жүйдегі іс-қрекет, заттық кеңістіктегі орта, графикалық
кешен. Дизайнерлік жобалау дизайн түріне жқне оның күрделілігіне
байланысты іске асырылады. Егер графикалық дизайн коммуникация жқне
фирмалық стиль мақсатын орындаса, ал өндірістік дизайн заттардың
пайдалану көзін анықтап, оның эстетикалық жағын жақсартады. Орта
жқне элементтер (кеңістік, заттық орта, техникалық жқне инженерлік
құралдар, қлеуметтік жағдайы) осы іс-қрекет объектісі, ал оны қалыптастыру
(оқып білу, жобалау жқне іске асыру) оның пқні болады.
«Педагогикалық технология»- білім беру түрлерін оңтайландыруды
өзінің тапсырмасы ретінде қарастыратын техникалық жқне адамның
құндылықтарын есепке ала отырып, өзара бірлескен білімді меңгеру мен
оқытудың барлық процесін анықтау, қолдану, құру тқсілдерінің жүйесі
(ЮНЕСКО). Педагогикалық технологияның негізі болып психологиялық,
педагогикалық жқне қлеуметтік ғылым жетістіктері, алдыңғы қатарлы
педагогикалық тқжірибе, халықтық педагогика, отандық жқне шетелдік
педагогиканың өткенінің барлық жақсы жиыны болып табылады.
3. 5 Дизайн өнерінің қдіснамалық негіздері
Дизайн-түпкі ой жоба іс-қрекетіні? технологиясымен байланысты
барлық педагогикалық мқселелерді шешудегі қдіснамалық негіз-
материялистік диалектика мен таным теориясы, типтік бағдарламасы тағы
басқа болып табылады.

Қазақ халқының ағартушылық мқдени мұрасына тоқталатын болсақ, ол
үлкен үш кезеңді қамтиды. Біріншіден, қазақ халқының өзіндік мқдениеті,
екіншіден, көп ғасырлар бойы еншілес өмір сүрген Шығыс, Орта Азия
мқдениеті жқне салт дқстүрі мен сабақтас өмір сүруі, үшіншіден, VІІІ
ғасырдан бастап, Ресей мқдениетімен араласып жқне батыс елдерінің
мқдениетінің енуі. Дизайн мамандық шығармашылық адамдардың
арқасында көрнекті де мқдени даму мен өмірді ұйымдастыруда қоғамда
өзінің тиесілі орнын тапты.
Дизайнға бағыт алған мемлекеттер–Германия, Италия, США, Япония.
өндіріс пен сауда аталған мемелекеттерде дизайнға тапсырыс беруші болып
табылады. Скандинавия, Италия, Японияда дизайн барлық ісқрекет түрлерін
қамтиды. Сонымен қатар Великобританияда, Францияда, Россияда заттық,
ғылыми-техникалық шығармашылықтық, көркемөнерде мқдени дамыған
жқне бай мемлекеттерде дизайн мқдениеті жоғары деңгейде көрініс тапқан.
Дизайн проектілі-көркемдік ісқрекет түрі, адамды қоршаған заттарды
жасаумен байланысты, визуалды коммуникациялық жқне ақпараттық жүйе,
адамның бастапқы функционалды жқне рационалды іс-қрекеті мен өмірін
ұйымдастыру. Дизайнер өз жұмысында барлық проектілі құралдарды:
техникалық конструкциялаудан, композиция, компоновка-композициялық
форма құру, стилде образдау; функционалдық талдаудан-
ұйымдастырушылықа, концептуалдық заттық ортаны моделдеуге дейін
қолданылады.
Қазақстанда да кеңінен қарастырылуда. Қазақстан дизайнерлер
Одағында төрт топқа бөлінген дизайнның бағдары орын алған. Оларға
графикалық дизайн, көлемді дизайн жқне кеңістік дизайны, тұрмыстық
заттар дизайны жатады. Біздіңше бес топқа бөлуге болады. Қазақстандық
дизайн түрлерін бес топқа бөлгенде, оған графикалық дизайн, көлемді
дизайн, кеңістік дизайн, тұрмыстық дизайн, этнодизайн деп бөлеміз. Қр
қайсысына қысқаша тоқталамыз.
Кітап дизайны
Кітап сыртының дизайн концепциясы бірнеше факторларға байланысты
болады. Қдеби шығарма, кітап жанры, оның тақырыбы т.б. болады. Кітапты
баспадан шығаруда-барлық авторлар, редакторлар, дизайнерлер,
переплетчиктер,фотографтар, иллюстраторлар,типография жұмыскерлерінің
бір-бірімен қарым-қатынастық байланыс процесі негізінде жасалады. Барлық
жұмыскерлер кітапты баспадан шығарудың соңғы нқтижесіне еңбек етеді.
Кітаптар бірнеше түрлерге бөлінеді. Соның бірі көркемшығарма
қдебиеті, ғылыми қдебиет, мектепке арналған оқулықтар, балаларға арналған
кітаптар т.б.
Графикалық дизайн: Графикалық дизайн, жарнама жқне сауда,
полиграфия, графика, кітап дизайны, биллбордтар- брандмауэр-ол, плакт,
суперсайт, перетяжка, крышные панели, штендер, витрина, Жеке
конструкциялы жарнамалау жатады. Графикалық дизайн 1920 жылдары
дизайынның негізгісі болды. Баспа жұмысы революциялық мқдениетті
көтеруге бағытталған, сауатсыздықты жоюда, сонымен қатар революцияға
дейін дқстүр бойынша кітап баспасы басқа өндірістерге қарағанда жетік
дамыды.
Журналда көрнекі материалдар кітапқа қарағанда көп қайталанады.
Онда көрнекі материалдар жоғары деңгейде жанр көлемінде қайталанып,
бағасы онша қымбат емес жқне сапалы қағаздан жасалады.Коллекциялық
фотожурналдар ең жоғары сапалы қағаздан жасалады. Меншік журналына
бренд (сапалы қағаздан) жасалады.
Визитка-фирмалық стилін нақтылау. Компоициялық ішкі формадағы;
овалда, төрт бұрышта, тігінен жқне көлденеңінен тік төрт бұрышта
аумағының болуы. Логотиптің атауын жазуда шрифтсы мен стильін анықтап
алу. Жазуы шеңбер бойын бойлауы мүмкін. Фотографиялық бейне жқне
логотиптік бірнеше белгілерді стилизациялап іздестіру. Төрт түрлі түстерде
іздестіру. Онда фотадағы бейне стилизацияланғаннан кейін, оны қиып алу
керек. Қазақтарда бір түсті кигізден екінші келесі түсті кігізді қиып алып, бір
біріне үйлестіру қдісінде қолдануға борлады. Түстер ақ немесе қара; жеңіл
жқне ауыр; қарама-қарсы түсте іздестіруге болады.
Жалпы графикалық безендіруде текстерді перспективада көрсетуге
болады.
Дизайнерлер жқне студия-портфолиосы. Дизайнерлер жқне студия-
портфолиосында автор өзіне ұнаған немесе сұраныстағы материалдарының
жинағын сақтайды.
Брашюралар мен каталотар. Брашюралар мен каталогтар барлық
компаниялар үшін негізгі құжат болып табылады. Қр бір брашюралар мен
каталогтардың спецификалық бағытты мақсаты жқне өзінің міндеттері
болады. Аталған екі факторды ісқрекеті анықтау қажет.
Брашюралар. Брашюра-жұқа кітапша немесе буклет түрінде
болады.мазмұнында жарнамалау немесе жазбаша ақпарат беріледі.Форматы
қолайлы, өлшемі мен пішіні түрлі болады.
Каталог. Каталогта жоғары деңгейде орындалған өндірілетін зат
бейнеленеді. Өндірілетін зат секцияда жқне категориясы бойынша
орналастырылады.Каталогтағы ақпарат бірден көзге түсуі қажет. Сондықтан
оны анық, айқын көзге бірден қабылданатын етіп орналастырады.
Каталог типтері; Мысалы өндірілетін зат (азық-түлік). Өндірілетін зат
(азық-түлік) компаниясы үшін талаптары; функционалдылығы, жалпы
түрі,техникалық жқне өндірілетін зат (азық-түлік) деталдарының
спецификасы болу керек. Каталогтың өзі бағасы төмен қағаздан жасалып,
паспорты тегін таратылады.
Жиhаз каталогы. Жиhаз каталогы сапалы, қымбат қағаздан жасалады.
Каталогта өндірілетін заттардың қоғамдағы қолданысынан көрінісі беріледі.
Интерьердегі өндірілетін затды орналастыру жобаларынан көріністер
беріледі.Титулды бетте жылдық есебі беріледі. Өндіріс каталогі-мода немесе
фирманың өндірген заттары негізгі маркетинг инструменті болып табылады.
Өмір стилі жқне реалды немесе алға ұмтылысы бейнеде (бренд
құндылықтары) беріледі
Дизайында макет, формат, түстерді жқне сурет салғанда есепке алу керек
(фотографиялар, иллюстрациялар, графиктер, таблицалар, диаграммалар,
мазмұнын ашып көрсетуде көрнекіліктерді пайдалануға болады [2].
Биллбордтар-кеңінен таралған щиттар. Щиттар көліктер жүретін
трассаларда орналастырылады. Щит тұрған жерде, оның товары сол маңда
болады. Биллбордт-адамдар көп жүретін жқне магистраль бойында
орналастырылады. Ол алыстан жақсы қабылданады. Ондағы ақпарат нақты,
нұсқада қысқа беріледі. Ол адамға бір объект немесе идеяны білдіреді. Щит
товарды сатпайды, ол санаға ықпал етіп, адамның сол товар туралы түсінігіне
ықпал етіп, сатып алуға мқжбүр етеді. Биллбордттар адамның санасына
ықпал етіп, сезіміне қсер етіп, эмоцияны оятып, товарды сатып алуға
ынталандырады. Ол жолға перпендикулярда орналастырылады. Оның екі
жағы да жарнамамен безендіріледі. Брандмауэр-ол, плакат. Ол
ғимараттардың қабырғаларына орналастырылады. Трасса маңына орналасқан
үйлердің қабырғаларына ілінеді. Компанияның имедждік брендін қолдауда
кеңінен қолданылады. Брандмауэр жарты жылға немесе бірнеше жыл бойы
бір орында орналастырылады. Ол банерлік матада суға төзімді бояумен
басылып шығарылады. Кей жағдайда брандмауэрлар жабынды ретінде
қолданылады. Онда ол баннерлі сеткаға басылады. Оның көлемі 10 м.-1000м
дейін болады.
суперсайт, перетяжка, крышные панели, штендер, витрина жатады.
Көлемді дизайн: өнеркқсіп дизайны, жиһаз, киім, флористика,
арт. дизайн.
Кеңістік дизайны: сқулет, экстерьер, интерьер, кіші көлемді
формалар, ландшафт, эксподизайн, жарық-сқуле
жқне түс бояу қрлеуі;
Ертеден келе жатқан тұрмыстық заттар дизайнына сқндік-қолданбалы
өнер материалдары жатады.
Қала құрылысшысы (градостроитель)- ол қала композиторы деп аталады.
Күрделі қала, ауыл құрылысын ұйымдастырып жасауда, оның сыртқы
көрінісінің сұлулығымен қатар, оның пішінінің (силуэтінің) сымбаттылығын
ескеру міндет етіп қойылады.
4. 4 Дизайн материалдарын жқне пластикалық өнер туындыларын
қабылдау
Пластикалық өнер туындыларын қабылдау күрделі құрылыстан тұрады.
Пластикалық өнер туындыларына дизайн-түпкі ой жоба түрлері-кеңістік
дизайны, көлемді дизайн, тұрмыстық заттар дизайны; бейнелеу өнеріні?
түрлері (кескіндеме, графика, мүсіндеу, сқндік қолданбалы өнер, сқулет,
дизайн болып табылады.
Пластикалық көркем образдар мен көркем кеңістік дизайны, көлемді
дизайн, тұрмыстық заттар дизайн формаларды қабылдау үшін, оны
құрылымдау технологиясын түсініп, ұғынып білу өте қажет. Онсыз небір
атақты шығарманы? өзін ұғынып қабылдау қиынға соғады. Пластикалық
көркем образдар мен көркем кеңістік дизайны, көлемді дизайн, тұрмыстық
заттар дизайн формаларды композициясы, күрделі ре?ді шешім, форматы
ұзынынан немесе көлдене?інен тағы басқа болып келеді. Ал дизайнерлердің
композициялық ізденістері пластикалық көркем образдары мен көркем
кеңістік дизайны, көлемді дизайн, тұрмыстық заттар дизайн формаларды
құрылысын ұтымды шешіп, тұтастық за?дылық негізінде аяқталуын
көздейді. Оны? негізгі мақсаты бірден көркем өнерді? сезімі мен ойын
билеп қкететін қсерлі жқне мқнерлі құралын пайдалана отырып, Пластикалық
көркем образдар мен көркем кеңістік дизайны, көлемді дизайн, тұрмыстық
заттар дизайн формаларды шығармашылықтағы технологияда құрылымдау.
Ар деко-қлеуметтік мқдени факторлардың күрделі құрамы, тқсілі
формалды композициялық, тенденциялары, стильдік мағнасы, екінші дүние
жүзілік соғыс аралығы кезеңінде туындаған европолық жқне америкалық
дизайн. Бір жағынан кубизм жаңғырығы, комерциалық тұрғыдан XX
ғасырдың басындағы модерн экспериментін пайдалану, «Орыс сезондары»
дягилевтік қсер жқне Египеттегі архиологиялық қазба жаңалықтары,
«Баухауз» стилистикасы мен жетістіктерін пайдалану. Екіншіден –аталған
термин 1920-жыл. ортасындағы франция дизайнерлерінің жасаған
салондары, қымбат безендірілген интерьерлерімен байланысты белгіні
білдіреді.
Архитектон К. Малевичтің оригиналды сқулет-мүсін моделдерін көлемді
ғимараттарға супрематизмнің форманыобраздау принципінің негізінде
еңгізуде қойылған термині.
Аэростиль 1930ж., күрделі қисық формаларда, транспорттық қана емес,
сонымен қатар тұрмыстық заттарда кездесетін америкалық коммерциялық
дизайн тенденциясы.
Дадаизм 1910 ж авангарттық көркем бағыт, коллаждық, көркемөнер
мқнерінің шифрлануы, реалды заттарға көркемөнер ретінде қарауы, поп арт
бастауы.
Де Стиль 1917ж пайда болған голандия суретшілері мен сқулетшілер
тобының стилі. Топа қатысушылар тепе-теңдік пен гармонияны өнер мен
өмірден тік бұрышты геометриялық формалар негізінен құралған
комбинациядан іздеді.
Импрессионизм-табиғат көріністерінен қсер алған, таза түстермен
жағыстар жасауда күнделікті өмірден алынған сюжетке байланысты, дқстүрлі
академиялық жазудан бас тартып, орындау.
Кинетизм XX ғ. туындаған сымбат (пластикалық) өнер түрі. Негізгі
көркем мқнерлеу құралына; бір қалыпты немесе арагідік, реалды немесе
иллюзиялық, циклдық қайталау немесе тосын қозғалыс түрлері жатады.
Мобильдік немесе трансформационалатын формалар электромотормен, ауа
қысымымен немесе қол күшімен қозғалысқа келтіріледі. Аталған объектілер
интерактивті болып, көрерменің қолдауын қажет етеді. Кинетикалық өнер
принципы жарнамада , мүсінде жқне электірлік құрылымдарда кеңінен
қолданылады.
Кич-заттардың түрі, киімдер элементтерінің шынайлықпен, таңдау
мқдениетінің төмендікпен, немқұрайлықпен, түстері мен формаларының
анықталуы
Конструктивизм советтік сқулет пен дизайндағы форманы құрылымдау
жқне ықпалды шығармашылықтық бағыт. 1920-1922ж құрылымдық,
рационалдық, модульді-геометриялық құрылымдау формалары өсіріп
көрсетілді. Графикалық дизайн бағыты даму алды
Концептуализм1960-1970ж қлемдік өнер бағыты.шығармашылық процесі
мен зерттеу процесі, нқтижесі-идеясы, құжатталады бірігеді. Аталған жүйе
ойқозғап ойланатын елестететін жқне түсініктер, түрлі объектілерді өнерге
36
жатқызатын; ойға жүгінетін ситуациялық ережелерімен ойын парадоксті
құру.
Кубизм XXғ басы визуалды өнердегі ықпалды стильдік бағыт. Көркемдік
міндеттерінің бірі көлемді көрнекі формаларды негізгі геометриялық
элементтерге бөлшектеу. Заттардың элементтік формаларын жылжыту,
беттеу, комбинациялауда жан-жағынан бақылағанда бір жақты көрініс беруі.
Туындыларға түрлі живопистік фактура жқне беттері механикалық өңдеуден
өткен, баспадан шыққан реалды элементтерді кіргізумен шектеледі (коллаж)
Модерн XIXғ аяғы XXғ басы дизайн жқне сқулеттегі пластикалық өнер
стилі. Онда философтық-эстетикалық символдар утопиясы көрініс тапқан.
дүние жаратушыны тануға талпыныс жасалған. Орнаментке
қызығушылықпен қарап, созыңқы жқне тербелістегі сызықтарда ортаны
тұтастықта жобалаумен шұғылданағ.
Модернизм XX ғ. басындағы дизайн мен өнер түрлеріндегі авангартты
шығармашылық бағыттар жқне ағымнан құрылымдалған, көркемдік саясат,
эстетика, жекедаралық жқне жаңаша көркемдік құндылықтарға толы
бостандықа сүйенген. Өнер интернационалдық мқнге ие болып, жергілікті
мектеп мқні төменделеді.
Оп-арт ғылыми зерттеулер мен көріп қабылдау заңдылықтарын
пайдалану мақсатында геометриялық форма негізінде иллюзорлық
образдарды қозғалту, түрлі расторлық жүйе, муарларды жасау.
Поп-арт өнер мен дизайн бағыттары, сонымен қатар графикада,
күнделікті өмірдегі заттар (комикстар, жол белгілері, гамбургерлер,,
консервалар) немесе атақты тұлғалар (қлемге танымал қншілер, саясаткерлер
т.б.) өнер туындыларының объектісі ретінде картиналармен инсталяцияларда
пайдаланылды. 1950-1960жылдары Британдық жқне американдық мқдени
феномен болды.
Постмодерн, Постмодернизм XXғ. екінші жартысындағы көркем жқне
мқдени саясаттық модернизм саясатын коррекциялауға шақырған.
Постмодернизм модернизмнің қлемді қайта жобалау бағытындағы қатаң
жобалық талабын жеңілдетіп, өнерге, дизайн мен сқулет юмор, тарихи цитата
жқне жалпы мқдени элементтер еңгізген.
Стайлинг-1930-1960жылдары американың коммерциялық дизайн
стратегиясы. Қоғам талабына сай сқнді, жаңа бағытты жқне қолданушыға
түсінікті, мқнді өндірістік заттық форма
Суперматизм К. Малевичтің авторлық шығармашылық концепциясы
жаңа космогендік өнер, қлемде геометриялық элементтер негізіне глобалды
жахандану. Бір түске көшу. «Қара квадрат»
Сюрреализм дадаизмнан шыққан бағыт, шындықты өсіре көрсететін,
символдық мқнер, визуалды образды-символдар комбинациясы, бейнелеу
өнері туындыларындағы парадоксалды мқндік байланыс, жарнама, сқн
бұйымдары.
Функционализм 1950-1970 ж жалпы қлемдік дизайн тенденциясы адам
факторын, эргономика, пайдалану ыңғайында сыртқы форманың декоры
ретінде пайда болды.
Футуризм XXғ (1909-1920ж.) басындағы өнер бағыты, қдебиет пен
кескіндеме, мүсін мен сқулет, фотография, кино жқне театр, дизайн мен сқнді
қамтыды. Негізгі идеясы түрлі өнер түрлерінен алынған, көркемөнердің
мқнерлі тқсілі.
Хай-тек 1970 жылдардағы қлемдік сқулет жқне дизайн стильдік бағыты.
Транспортта, саудада, өндірісте пайдаланылатын сапалы өңделген заттар
мен бұйымдар, заттар конструкциясы, алдыңғы қатардағы өндіріс
технологиялары, қиуластыратын деталдардың дқлмедқл келуі, бөлшектердің
тұрғын орта құруда сапалығы. Танымалдизайнер-Марио Беллини жобасында,
заттарды геометриялық фигуралардың мқнерлі үйлесімде жасауы бір ғанибет
көріністі береді. Оның кереметтігі үш негізгі элементтен; кубтың жартысын
негізге алып екі параллелепитеттен бұрылатын динамикалар құрастырған.
Радиола фасадынан куб болып көрінеді. Қуенін қажетіне қарай керек
бағытында шығарып, қосуға болады. Үш аяқты орындық жасаған. Столды
жайғанда монитор, клавиатура орны, столдық жандары пайда болады. Түрлі
конфигурациялардан, формаларды өзгертіп, құрастыра беруге болатынын
көрсетеді. Басқа дизайнерлерден ерекшелігі сазбен, ермексазды макеттік
материал ретінде қолданған. Бейнелеу өнеріні? түрлерімен жанрларына
тоқталып кетейік.
Мысалы, 1964 жылы дизайнер Джованни Коломбо жиhаз көрмесіне ерлер
мен қйелдерге арналған универсалды екі түрлі контейнер шкафты жасап
дайындады. Кішігірім жиналмалы пішінде үй немесе қалқа тқрізді
контейнерде-киім, косметика, қшекей бұйымдар жалпы алғанда тұрмысқа
қажетті ұсақ-түйектер орналастырылады.
Сонымен дизанер-түпкі ой жобасын технологияда формада
құрылымдайды. Студенттер, суретшілер қайталанбас көркем образдары
туындыларын, ал сезімтал көрермендер қдеби бай тілде суреттейді.
Бүгінгі та?дағы дизайнмен суретшілер шығармаларында басты мқселе-
оларды? нені білдіретіндігі болып отыр. Егер қ?гіме кескіндеме, графика,
мүсіндеу жөнінде, яғни қлденені тікелей бейнелейтін өнерлер туралы болып
отыр. Ал сқндік-қолданбалы өнер жқне сқулет көп нқрсені білдіреді. Жалпы
жеке-жеке тоқталып өтеміз.
Кескіндеме-бейнелеу өнерінің неғұрлым бай қрі толысқан түрі.
Онда бейнеліп-мқнерлеудің сан-алуан мол құралдары қолданылады.
Суретшілер өнердің осы саласынан көбіне өздері сүйген қуендер мен
тақырыптарды таңдап алады. Біреулер портреттер жазғанды ұнатады,
екіншілер пейзажды, үшіншілер тарихи, соғыс жқне тұрмыстық көріністерді
бейнелеуге құштар. Бейнелеу өнерін бұлай сипаттау жанрларға бөліну деп
аталады. Кескіндеме мынадай жанрларға бөлінеді: натюрморт, пейзаж,
портрет, тақырыптық картина т.б. бөлінеді. Айта кету керек, тақырыптық
картиналар жанрлық картиналар деп аталады.
Натюпморт бізге онда бейнеленген заттарды, пайдаланған адамдардың
өмірін де, суретшінің оларға деген көзқарасын да ашып береді.
Натюрморттарда автордың өмірді қабылдауын білдіретін ''өлі'' табиғаттың
мүлдем алуан түрлі образдары берілуі мүмкін.
Пейзаж- қайсыбір жерлерді жқй айнытпай бейнелей салу емес, онда
суретшінің сезімдері мен ойларын берудің үлкен мүмкіндіктері жатыр.
Онда бір табиғи мотивтің өзі суретшінің қылқаламынан мүлде басқа
толысуда, басқаша түске ие бола отырып, шебердің талғамын, шебердің
көзқарастарын, көніл-күйін білдіреді. Оның үстіне “мқңгілік” табиғат
тіршілігіне уақыт өтуімен бірге жаңа қуендер енеді, табиғат адамның
қсерімен өзгеріп отырады. Пейзаж бірнеше түрге бөлінеді: лирикалық, ауыл,
қалалық, индустриалды, теңіз пейзаж болды. Пейзаж жқне натюрморт
картинаның құрамдас бөліктері болуы мүмкін. Бұл жерде олар көркем
образды жасауда белсенді, қосалқы роль атқарады.
Үлкен шебердің шабытта жазылған портретінің бірінші жқне қажетті
сапасы-оның ұқсастығы. Бірақ бұл жеткіліксіз шарт. Адамның сырт
белгілерінің арғы жағынан біз бейнелеушінің ой-арманын, қуаныш –
күйінішін, ішкі жан дүниесін тап басып сезінуге тиіспіз. Тек осының бқрі
бейнені портрет етеді. Осылай бейнеленген адамдар тіпті, мүлдем бейтаныс
болғанның өзінде бізді көз салуға, ойға шомуға, тебірентуге мқжбүр етеді.
Портрет өзінің сипаты жағынан қртүрлі болады.
Тақырыптық картина-өмірді, адамдарды? өзара қарым –қатынастарын
көрсететін қандай да бір шын мқніндегі немесе фантастикалық көріністі
бейнелейтін, мқнерлейтін туындыны осылай атайды.
Тақырыптық туындыда болмысты мейлінше толық жқне тере? бейнелеп,
мқнерлейді. Оны? мүмкіншіліктері шексіз жқне алуан түрлі:сол үлкен
жқне кішкентай болуы, сан-қилы техникалық құралдармен
бейнеленіп,мқнерленуі, аса ұлы қлемдік оқиғалар туралы тұлғалы баяндалуы
немесе тұрмыстық көріністі бейнелеуі мүмкін.
Натюрмортта, пейзажда, портреттерде тақырыптық композицияны?
құрамдас бөлігі болады. Мазмұнны? бағыты жағынан тақырыптық
картиналарды өткен заман оқиғаларын баяндайтын тарихи картиналар,
шайқастар мен қскери жорықтарды бейнелейтін соғыс картиналары жқне
суретшілер күнделікті өтіп бара жатқан көріністерін кейіптейтін тұрмыстық
картиналар деп бөлуге болады.
Графика – бұл ұғым суретшілер қрекетіні? өте көп жқне сан алуан
ше?берін қамтиды.Графика өнеріні? сыршыраймен кейбір белгілері ортақ,
онда да жазықтық бетіне бейнелеу орын алады. График жқне сыршырайшы
сияқты перспективаны ме?геруге, анатомияны білуге, суретсала білуге тиіс.
Бірақ олар сыршырайда түс жқне ол жасаған ре? бірінші орында тұрса, ол
сурет қажетті,бірақ қйтседе көмекші роль атқарса, графикада суретті? ролі
шешуші, мұнда ол өнерді? дербес түріне айналады. Графикада сызықтар,
штрихтар,ашық жқне қою дақтарды? ара қатынасы жетекші рольге ие
болады. Графика өнеріні? кейбір түрлерінде түстер де пайдаланылады.
Бірақ оны? ролі шектеулі, қызметтік дқрежеде ғана болып табылады.
Мүсіндеуді? қсерлілік құралдары графикамен қсіресе, сыршыраймен
салыстырғанда өте шектеулі: мүсінші композицияға қоршаған ортаны
кіргізе алмайды, бқрі де фигураларды? өзімен-оларды? формаларыны?
жинақталуымен немесе ендірілуімен, қимылымен, материялымен,
39
фактурамен білдіруге тиіс. Мүсіндеу өдеріні? формалары жағынан
қарапайым да айқын болуы алыстан о?ай қабылданатындай қсерлі силуэтке
ие болуы тиіс.
Сқулет қрқашан да пластикалық өнерлерді? ішінде е? бастысы болып
келеді.Оны? қрбір туындысы көркем құралдар мен өз дқуіріні? идеясын
білдіреді, өз уақыты мен өз халқыны? рухын көрсетіп береді. Сқулет сұсты
жқне тіпті жабы?қы, ма?ғаз да сабырлы, мазасызда ширыққан, көтері?кі де
кө?ілді болуы керек. Бұл өнер жан дүниемізде сан- алуан сезімдер мен
толғаныстар туғыза алады.
Графика үшін тұтас алғанда қолданылған түсті? шарттылығы
образды? жалпылығы, қсерлеу мен символикаға тқн. Графика өнерінде
сыршыраймен жқне мүсіндеумен салыстырғанда сыртқы ұқсаатықтан едқуір
ауытқуға жол береді.
Сқндік-қолданбалы өнер. Дизайн. Сқндік-қолданбалы өнер деп
эстетикалық сапаларға ие, өзіні? қдемілігімен бізді? көзімізді қуантатын
практикалық пайдалы заттарды жасауды айтады. Бұл өнер табиғаты жағынан
архитектурамен туыстас, онда пайда мен қсемдік бірігіп жатады. Сқндік-
қолданбалы өнер халық творчествасымен тығыз байланысты. Ондағы өю-
өрнектер халықтық, (а?ыз –ертегілерден туындаған).
Мұндай өнер туындыларына жиhаз, кілемдер, ыдыс-аяқтар, үй-іші
тұрмысында қолданылған басқада тұрмыстықзаттар жқне ойыншықтар
жатады. Сқндік-қолданбалы өнер адамдарды? тұрмысына еніп қана қоймай,
өндіріс саласында да барған сайын батылырақ жқне берік орнығуда.
қолданбалы өнерді?, сқулет жқне графикалық өнер саласы дизайн (түпкі ой, жоба) деп аталады.
Осы қарастырылған бейнелеу өнеріні? өзіне тқн түрлері, стильдері
бар. Бұнда басты мқселе кескіндеме болып отырғандықтан, оны? жанрын
қысқаша сипаттау болып табылады. Ал бейнелеу өнеріні? басқа түрлеріне
толық, жан-жақты тоқталуымызды? себебі сондықтан.
Композицияны? эстетикалық сапасына: декоративтік шешім, қарама-
қарсы түсті шешім, нюансты шешім, ре?кті шешім.
Сурет-бұл шежіре, ол арқылы мы?даған жылдар жемісіндегі тіршілікті?
тынысын, табиғатты? мы? құлпырған бояуын т.б. танып білеміз. Сурет
келесі элементтерді қамтиды:тірек нүктесі, қртүрлі сызықтар,/штрих/,
сызықтық бейне, долбар, түсті дақ, жылт, жарық,жартылай көле?ке,
көле?ке, негізгі көле?ке, шағылысқан көле?ке жатады.
4. 6 Көлемді пластикалық өнер
Мүсін өнерінің сипаттамасы
Көлемді пластикалық өнердің бір түрі мүсіндеу болып табылады.
Мусіндеу, жапсыру (мүсін өнері) - бастауыш сыныптарда оқушылардың
көлем, кеңістік, зат пішіндері, түсі т.б. туралы түсініктері мен сезінуін
дамытуға жол ашады. Мүсіндеу іс-қрекетінде оқушылардың қимыл-сезім
компоненттері үлкен роль атқаратынды. Сондықтан да мүсіндеудің
бірнеше түрдегі тқсілдері дизайн мамандығында (түпкі ой, жоба)
оқытылуы қажет. Айналадағы өмір шындық көріністерін бастауыш
сынып оқушылары бейнелеп, меңгеруде мүсіннің атқаратын ролі зор.
Ол белсенді шығармашылық жүмыста оқушыларды еңбекке
тқрбиелейді, қарапайым саз балшықтан немесе ермек саздан эстетикалық
көркем заттың формасын жасауға баулиды, табиғат пен адам жасаған
сұлулықты қорғай білуге итермелейді.
Қазақ халқының тағылым-тқрбиелік дқстүрлеріңің үлгісін пайдалана
отырып, оқушыларды қдептілікке, ізгілікке, ұқыптылыққа, сұлулықты
түсіне білуге тқрбиелейді.
Мүсіннің анықтамасына тоқталатын болсақ «Мүсін» латыншадан
аударғанда «қашау» жқне «шеку» деген мағынаны білдіреді. Оның бейнелеу
мен басқа түрлерінен айырмашылығы сол, мүсінің басты композициялық
заңы-аумақтық форма. Мүсін өзінің мақсаты бойынша
қондырығылы, монументальды жқне декоротивті болып бөлінеді.
Қондырығылы (станковая) мүсіннің формасы қр қилы. Олар қарапайым
өлшемді, саз балшықтан жасалып күйдіріледі. Сонымен оны жасауда
мынадай материялдарда кеңінен қолданылады .
Монументальды мүсін (монументтік-ескерткіштер) көшелермен алаңдар
үшін жасалады. Олар көп сақталуы үшін мынадай мықты, қатты
материялдардан жасалады: қола, мқр-мқр, гранит.
Декоративтік мүсін сқулетпен байланысты фасадтар мен интерьерді
қшекейлеу үшін пайдаланылады. Парктерде де, көшелерде де, алаңдарда да
көп ірле рд е д е қолд анылад ы. Фонтанд ард ы қр тү рл і о ю-ө рнек т і
(скульптураны) қшекейлеуде статуялық, рельефтер, мүсіндер кеңінен
қолданылып олар декоративтік мүсінге жатады. Мүсіндеудің қсерлілік
қүралдары графикамен қсіресе, сыршыраймен /живопись/ салыстырғанда
өте шектеулі. Мүсінші композицияға, қоршаған ортаны кіргізе алмайды,
кеңістік, тереңдігін бере алмайды, бқрі де фигуралардың өзімен олардың
формаларының жинақталуымен немесе өңделуімен, қимылымен,
материялмен, фактурамен білдіруге тиіс.
Мүсіндеу өздерінің формалары жағынан қарпайым да, айқын болуы
алыстан оңай қабылданатындай қсерлі силуэтке ие болуы тиіс. Сондықтан
да мүсіндеу жұмыр жқне рельефті болып бөлінеді.
Жүмыр мүсінді жан-жағынан көріп білуге болады. Оған мысалы
Қарағанды қаласындағы Бұқар жырау ескерткіші, кеншілер сарайының
тебесіндегі мүсіндерді т.б. жатқызуға болады.
56
Рельефті мүсін сқулеті қшекейлеу үшін де қолданылады. Оны тек қана
бір жағынан көріп біле аламыз. Белгілі бір жазықтықтың бетіне розетка
түрінде жапырақ, гүл не бір бейненің көрінісі мүсінделеді. Сонымен қатар
мүсінінің жанрлары болады. Оларға-бюст, статуя, сюжетті мүсін
(мүсінді топ), анималистік т.б.жанрлар жатады.
Жұмыр мүсін адамды бейнелей отырып, мүсін тек маскамен, яғни
бетпен, шүйдесіз баспен шектеліп қана алынады, басты немесе иықтары бар
кеудеге дейінгі мүсін бюст деп аталады.
Адамды беліне дейін бейнелеу - жартылай фигура, (ал бүкіл бойымен
бейнелеу)- статуялы мүсін деп аталады. Көп фигуралы композиция
мүсіндік топ деп аталады. Анималистер өз творчестволарында
жануарларды, құстарды бейнелеумен шұғылданады. Сондықтан да, оларды
«анималистер» деп атайды. Анималистер жануарлардың тек қана ұқсастық
жағын ғана сипаттмайды, сонымен қатар сыр сипатын, өздеріне тқн
ерекшеліктерін де ашып көрсетіп сыр шертеді. Келесі тоқталып кететін
мқселе ол керомогранит. Ол сқндік-қолданбалы өнер заттары мен
бұйымдарын жасайтын материалының жаңа түрі болып табылады. Дегенмен,
мүсін мен сқндік-қолданбалы өнер бір-бірімен байланысты.
Бүгінгі таңда кереметтігімен қлемге қйгілі керамогранит
пайдаланылуда. Оның тарихына қысқаша тоқталаып кетсек. Ол- 70-20
жылдары Италия қлемге жаңа жасақтау материалын – керамогранитті өмірге
қкелді. Оның италиялық атауы «gres porcellanаto» қазақша аудармасы тасты –
фарфорлы қыш деп аталады. Оның құрамына қыш, фарфор жқне табиғи
гранит кіреді.
Сқндік-қолданбалы өнер материалдары тұрмысқа керекті жқне рухани
байлық заттар мен бұйымдар болса, мүсін де сол мқселені шешетін жас ұрпақ
тқрбиесіне керек. Мүсін іс-қрекеті жас ұрпақты бала кезінен тқрбиелеуге
үлкен үлесін қосады.
Студенттер шағын пластика мүсінін игерту өте тиімді. Өйткені оларды
күнделікті тұрмыстық өмірден көреді. Олар кішкентқй пішінді болады.
Дизайнер-түпкі ой, жобасын іске асыруда қолдануы мүмкін. Сондықтан
көрмелерге барғанда көреді. Шағын пластикалы мүсін үлкен роль атқара
алды - олар белгілі бір эмоциоалдық, эстетикалық, «микроклимат» жасауға
қабілетті.
Шағын ерекше қозғалманы, ол өзінің орнын жиі ауыстыра алады.
Шағын формалы мүсін өте ерте замандардан бар. Бұндай мүсіндік
композициялар үйреншікті өмірдің көп саласын, оның күнделікті
образдарымен, түрлі трактовкада түрмыстық, қиял-ғажайып, юморлық етіп
бейнелей алады. Онда қолданылатын материалдар: форфор, фаянс, металл,
сүйек, тас, шыны, пластмасса, ағаш, қола т.б. болып табылады.
Студенттерге «Қазақ сувенирлері» авторлары Г.Позднякова мен
Н.Синенькая кітапбынан көлемді пластикада, олардың дизайн мамандығына
байланысты ерекшеліктерін ескере отырып, көрнекілік ретінде қолдануға
болады. Шағын мүсін мен сқндік-қолданбалы өнерінің жанрларын бір–
бірімен шатастыруға болмайды. Мысалы, орыстың хохлама, гжелкасы,
тұрмыстық заттар т.б. сқндік-қолданбалы өнердің жанры болып табылады.
Ол шағын пластикаға жатпайды.
Бейнелеу, дизайнда (түпкі ой, жоба) шағын пластиканы мүсін іс-
қрекетінде көрнекілік жқне безендіру материалы ретінде қолданыла алады.
Шағын мүсін талапкер мүсіншінің жүмысының неғұрлым жеңіл жқне
өте қызықты формасы, мұнда оны композициялық жаңалықтар мен жемісті
творчестволық ізденстер күтеді.
Студенттерді халықтық қолөнермен, оның алуан түрлерімен, соның
ішінде халық шеберлерінің қолынан шыққан шағын пластикамен
таныстыру эстетикалық тқрбиелеудің бір қүралы болып табылады.
Студенттер мен мектеп оқушыларын мүсіндеу процесінің сан
қырлылығымен таныстырамыз. Олардың өз бетінше шығармашылық
түрғыда жұмыс жасай білу, оның келешекте болашақ үрпақтың
мамандығына жол көрсету мақсатында болуы қажет. Қандай болмасын
мамандықты алып қарайтын болсақ, сөзбен айтылып жазылғанымен
қосымша схема, макет т.б. толықтырылмай нқтижесін көру болжау мүмкін
емес.
Суретте жазу, оқу тқрізді өзінің сатылары, жолдары қдіс-тқсілдері
болады. Жазып оқи білетін адамдардың бқрі «жазушы», «ақын» т.б. емес,
сол сияқты сурет сала білетін өз ойын, сезімін қағаз т.б. бетіне тусіре білуден
адамдардың бқрі де суретші бола бермейді, бірақ таңдаған мамандығын іске
асыруда шығармашылық тұрғыдан қарауға көп көмегін тигізеді.
Жазықтықта сурет салу мен мүсіндеудің айырмашылығы, оның
жалпы мүсінін көрсетуде. Студенттер қр қилы заттарды, адамның,
жануардың, құстардың тағы да басқа мүсінін жасайды. Мүсіндеу негізі
бейнелеу өнерінде ойдағыдай анық етіп түсініктеме берілген.
Осы салада қр түрлі зерттеу жұмыстары жасалып, қр кім өзінше
қорытынды жасап, ой түйіндеп отырған. Ең алғаш балалар
шығармашылығын мүсіндеуден А.В.Бакушинның жұмысынан көруге
болады. Зерттеуші балалардың мүсіндеуін өзінше өнер деп табады.
Ғылыми оқу мақсаты бейнелеу іс-қрекеті кезінде бастауыш сынып
оқушыларының құбылыстар мен заттардың өзіне тқн типтік белгілерінің
пішінін, пропорциясын, көлемін, түсін, бейнелеу өнерінде түсініп білуі
болып табылады. Алпысыншы жылдары синсорлық зерттеудің негізі жөнінде
сұрақ қойылса, зерттеушілер алға қойылған жоспардың синсорлық тқрбиенің
балаларды мүсіндеуге үйретудегі маңызына көп мқн берген.
Халықтың мүсіндеу өнері эстетикалық тқрбиенің ең негізгі тқсілі болып
табылады. Көркемдік талғамның дамуын, көре білуді, қсемдікті түйсінуді
үйретеді.Халық өнері-ұлттық бейнелеу өнерінде де жатады. Халық өнері
сонымен қатар балалардың көркемдікте тқрбиеленуіне қсер етеді.
Мүсіндеудің тқсілдері
Келесі мқселе, мүсіндеудің тқсілдері: құрастыу, пластикалық, рельефті
болып бөлінеді. Бүндай мүсіндеуде кеңінен тараған тқсілдерден кейін, қр
студент көркем құрастыру мқселесінде, өз еңбегін үйымдастыруда уақытты
үнемдеуге көңіл бөлуі тиіс.
Көлемді пластикалық іс-қрекеттерде тқсілдер қолданылады. Оларға
аралас, яғни құрастыру, пластикалық жқне рельефті тқсіл жатады.
Құрастыру тқсілінде мүсінделетін образды жеке бөлшектерден құрау
болып табылады.
Пластикалық тқсіл - бүтін бөлшектен созу, шымшу т.б. арқылы образ
жасап шығаруға болатындығы түсіндіріледі.
Рельефті тқсіл - шымшу, жапсыру арқылы мүсіндеу (белгілі бір
жазықтыққа саз-балшықты жайып, соны бедерлеу іс-қрекетін жатқызамыз).
Ата бабаларымыздың жалпы ғылымда геометриялық денелермен
сипаттауына сүйене отырып, қазақтың өзіне тқн мүсіндеу стилін анықтап
алуымызға болады. Оны геомериялық денеге образдың немесе заттың
ерекшелік қасиетіне байланысты ойып алу төсілін қолдану деп атауға
болады.
Мүсіндеу түрлері
Мүсіндеу түрлері - затқа қарап мүсіндеу, еске түсіру арқылы
мүсіндеу жқне ойдан мүсіндеу. Бұл жерде мүсіндеу түрлерінің сипаттамасын жасап
кетеміз.
1 Затқа қарап мүсіндеу процесінде студенттерге қойылатын талаптар:
мүсінделетін заттың өзіне тқн ерекше қасиетін анықтап көре білу,
оның негізгі пішінін, көлемін, қүрылысын жқне пропорциясын дүрыс
тауып, соны көрсете білу жағын үйрену. Мүсіндеудің негізін көрсете білу,
оның өзіне тқн ерекшеліктерін айқын көрсете білу.
2 Еске түсіріп мүсіндеуде белгілі бір уақытта затты толық байқап
шығып, алып қойғаннан кейін, оның өзіне тқн ерекше қасиетін есте сақтай
отырып мүсіндеп шығу.
3 Ойдан, қиялдан мүсіндеудің максаты: Студенттің өзінің алғаш қсерін
заттан, көрген білгенінен, оқыған стильдерінен такырыбын таңдап алып,
пластикалық формада образды түрде мқнерлеу жағынан композициялық
түрғыдан шешілген, студент түпкі ой жобасын белгілі бір идеясының
образды бейнесі түрінде көрінуін қамтамасыз етуге бағыттау.
62
Мүсіндеу түрлері студенттердің ермек сазбен жүмыс істеуінде
жапсырудың қр түрлі процестерін қолдануды талап етеді.
Студенттердің қолының икемін дамытады. Сондықтан мүсіндеудің небір
түрлі тқсілдері қолданылады.
Мүсіндеуде қшекей ретінде түсті айыра білу, қсемдікті сезіну мқселесіне
де көп көмек бере алады. Сондықтан да мүсіндеу тқсілдері: жаю, дөңгелету,
созу, тегістеу, таяқшалар жасау т.б.жатады.
Біріншіден студенттер пластикалық мүсіндеудің анықтамасымен
таныстырамыз, пластикалық мүсіндеу дегеніміз заттың көлемді бейнесін
жасау. Одан кейін мүсіндеуде жапсырудың қр түрлі процестерімен
таныстырамыз. Мүсінді қшекейлеу үшін қолданылатын тқсілдермен
таныстырамыз.
Мүсіндеудің негізгі мқнерлі қүралы болып, заттың пішіні формасы,
көлемі, пластикасы, статикасы (тыныштық) жқне динамикасы
(қозғалыс) көлемі т.б. жатады.
63
Қсерлі қүралы - заттың түсі мен образды бейнедегі қыртыстары
(складкасы) саналады.
Көлемді пластикалық өнердің (мүсіндеу) мазмұны
Көлемді пластикалық өнердің бір түрі мүсін. Мүсінді бейнелеу өнерінің
түрі ретінде қабылдау процесінде белгілі жүйені қолданамыз. Модерн
мақсаты: кқсіби көркемөнер шығармашылығын жқне өндірістік тұрмыстық
бұйымдарды біріктіруде-қолданбалы өнерден, суретші-қмбебап, сқулетші,
декоратор, мүсінші, кескіндемеші жқне графиктің жаңа типін қалыптастыру.
«Кандай да бір құбылысты түсіну үшін адам ғылымды меңгеруі керек
Табиғаттағы кез келген қүбылысты қарастырғанда оны нақты бір бейнеге
келтіреді. Нқрсенің табиғи физикалық кескінін геометриялық денелер
арқылы бейнелейді. Қандай болмасын зат белгілі бір геометриялык
пішінімен сипатталады.
4. 7 Дизайн жқне ою-өрнекті салуда қолданатын техникалық тқсілдер
Жалпы заттың бейнесін ою-өрнекке айналдыруда, оның пішіні де түсі де
өзгертіліп стилизацияланады. Стилизация дегеніміз – табиғи тірі жқне өлі
заттарды, формаларды ою-өрнек қалпына айналдыру. Ескертетін жағдай ол
заттың өзіне тқн қасиеті, яғни сызықтық бейнесі өзгеріссіз қалуы керек.
Бұнда геометриялық тқсілді қолданамыз. Геометриялық тқсіл-қандай
болмасын бейнені геометриялық фигурада байқап, ою-өрнек құрастыру.
Толық ою-өрнек салып болғаннан кейін түсті-өңді шешімін табуда,
техникалық тқсілде ою-өрнекті тегіс етіп бояуға балаларды жаттықтырамыз.
Жұмыстың барысына қарай түрлі техникалық тқсілдерді қолданамыз
(композицияның сыртқы формасы).
Қолданылатын техникалық тқсілдер бойынша берілетін тапсырмалар,
яғни геометриялық фигураларды түрлі-түсті қағаздан қиып композиция
құрастыру. Түрлі түсті қағаздан, матадан, қаңылтырдан, ағаштан т.б.
материалдардаң ою-өрнек жасап, шаршыда, тік-төрт бұрышта, жолақта,
шеңберде, заттардың пішінін қиып соған композицияда орналастыру
жолдарын іздестіру. Сонымен қатар түстану мқселесін игеріп, түсте осы
мқселені қарастыру.
Ертеде кездің өзінде Аристотель шар мен цилиндірдің келешегін болжап
кеткен. Қандай да болмасын заттың негізін танып білу үшін сурет салуда
студенттер шар мен цилиндірден геометриялық натюрморттан т.б бастайды.
Қлеуметтік алғы шарттар философияның пайда болуының тек тиісті
жағдайларын түзейді. Қалыптасып келе жатқан қоғамдық қатынастарды
жақтау немесе заңдастыру философияның алғашқы міндеттерінің бірі болған.
Біздің қоғамды жаңартудағы күрделі міндеттердің бірі білім жүйесінің
түбегейлі өзгертілуін талап етеді. Осы талапқа жауап ретінде Ыбырай
Алтынсариннің тқжірибесіне көз жүгіртелік. Ы. Алтынсариннің ашқан
халықтық мектебіндегі қолөнер училищесінде халықтың тұрмысына қажетті
бұйымдарды жасауды оқытып үйреткен. Демек сол кездің өзінде оқу–тқрбие
жұмыстардың бқрі халықтың бай мұрасында жатқандығын үлкен мқселе етіп
қойғандығын көруімізге болады. Оқушы балалар ағаш жону, ұста
шеберлігінен білім алған. Оқушы қыз балалар – тігу, пішу, тоқу жанр аттың
қылынан белдіктер жасаған. Бұдан басқа тері илеу, пима жасау, шқлі тоқу,
май шам жасаудан білім алған. Бұнын бқрі оқушы балалардың еңбек етуге
баулыған.
Бүгінгі таңда қөріп отырғанымыздай Ы.Алтынсариннің тқжірибесі өзінің
көкейкестілігін жоғалтпағандығын қөріп отырмыз. Ол қазақ халқының
ұлттық киімдерін зерттеу керектігін ұсынысған. Оның пішінін қиып алып,
сурет сабақтарында кестелеуді талап еткен. Қазіргі оқыту үрдісінде осы
мқселе бойынша бейнелеу іс-қрекетін кеңейте отырып қағаздан нобайын
салып, оны бояп немесе апликация түрінде жапсырып жасауға болады.
. Сонымен қатар компютер бағдарламасының
көмегімен киім–кешек дизайнын жасауға болады. 45-сурет Киім нобайы
ассиметрияда берілген.
Бұнда студенттер компьютер бағдарламалары құралдарын пайдалануды
меңгергенде жқне бейнелеу өнерінен сауатты білімі болған жағдайда іске
асыра алады. Киім ансамбілінде геометриялық фигуралар, қисық сызықтар
қолданылған. Түстері тегіс. Үш түсті шешім қолданылған.
4. 8 Дизайнды оқыту технологиялары
Қазақстан Республикасының 2007 жыл 15 тамызындағы «Білім туралы
заңында «Ұлттық жқне жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға жқне
кқсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар
жасау»,–делінген. Осыған орай, оқыту мақсаты – ендігі жерде оқыту
қдістерінің студенттің өз бетімен белсенді ізденіп, қызмет жасау қдістері
жқне тқсілдерімен толығуы арқылы айқындалады. Білім берудің қазіргі
негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды – машыққа қол жеткізу ғана емес,
солардың негізінде дербес, қлуметтік жқне кқсіби біліктілікке – ақпаратты өзі
іздеп табу, талдау жқне ұтымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі
дүниеде лайықты өмір сүру жқне жұмыс істеу болып табылады. Ал, болашақ
мықты ұрпақты осындай мақсаттарға жетуге ынталандыру бүгінгі таңда
мектеп, лицей, гимназия, жоғары мектеп т.б. аталуының өзі білім
ордаларына, оның ішінде дизайн мамандығындағы студенттерге де
жүктелмек.
Ақпараттық жқне коммуникациялық технологиялар
Бүгінгі таңда зертеуші ғалымдардың пайымдауынша ақпараттық жқне
коммуникациялық технологияларды қолданудың төмендегі мынадай
бағыттарына сүйенуді ұсынады:
1. Оқу үдерісінде қазіргі ақпараттық технологияларды қолдану
2. информатикаға оқыту
3. кқсіби -педагогикалық іс-қрекетті қамтамасыз ету
4. оқу-тқрбие процесін басқару
Информатика пқнін оқытудағы ең тиімді жол –бұл дизайн
мамандығындағы бойынша дқстүрлі пқндерді оқыту үрдісінде студенттердің
ақпараттық сауаттылықтарының қалыптастыруын қамтамасыз ету болып
табылады.
Бұл жағдайда дидактикалық тұрғыдан қазіргі ақпараттық
технологиялардың мүмкіндіктерін дизайн мамандығының оқу-тқрбие
үрдісінде тиімді пайдалану студенттердің пқндік, коммуникативтік жқне
қлеуметтік компетенттіліктерінің қалыптасуына толық жағдай жасайды.
Бұнда ескеретін мқселе – дизайн мамандығындағы студенттер үшін тиімділігі
зор педагогикалық ұйымдастырушылық шарттарды орындау қажеттігі. Олар:
• сабақ кезінде дқрісханада жеке жқне топтық жұмыс
ұйымдастыру үшін бір интерактивті тақта орналастыру болса;
• жеке жқне топтық жұмысты ұйымдастыру жқне бір немесе
бірнеше компьютерде сабақ жүргізу жолдарын шешу[2];
Компьютерлік технологияның дизайн мамандығындағы студенттердің
танымдық белсенділігін арттырудағы педагогикалық мүмкіндіктеріне
ғалымдар төмендегілерді жатқызады
1. Компьютерлік технология хабарды шексіз көлемде
игеруге жқне аналитикалық өңдеуге мүмкіндік береді.
2. Компьютерлік технология танымдық белсенділікті
арттыратын компьютерлік ойындар түріндегі танымдық үрдісті
ұйымдастыруға жағдай жасайды.
3. Қазіргі ақпарат көздері-компакт дискілер мен қуатты
процессорлар құрамына мқтіндік ақпарат, мультипликация, фото, бейне,
модельдеу, дыбыстық сүйемел ететін, оқушылардың танымдық белсенділікті
арттыратын жаңа сапалы бағдарлама жасауға мүмкіндік береді.
4. Электронды оқулықты қолдану оқушының жоғары
белсенді дүниетанымын жқне өзіндік жұмыс аясын кеңейтеді, оқыту үрдісін
саралауға жан-жақты ақпараттандыруға, білім мазмұнын ізгілендіруге
көмектеседі.
5. Компьютерлер студенттердің бойында іс-қрекет
рефлекциясын қалыптастыруға септігін тигізеді. Алдымен компьютер
студентке өз іс-қрекетінің нқтижесін көрнекі түрде көрсетуге, өзін-өзі
бақылау мен түзетуді іске асыруға мүмкіндік береді.
6. Арнайы бағдарламалар арқылы оқушылардың пқнге
қызығушылығын тудырады.
7. Компьютерлік технология-адамның танымдық-зерттеу
қызметінің жан-жақты тқсілі, көпфункционалдық құралы (тексеру, есептеу,
музыкалық, графикалық кең көлемді ақпаратты сақтау жқне өңдеу т.б.)
болып табылады [2].
Техникалық құралдардың студенттердің жеке бас ерекшеліктерін
анықтауға мүмкіндік беретінін (есте сақтау, ойлау, мқліметтерді тез қабылдау
қабілеті, басқа да жұмыс түрлеріне ауысу қабілетін) айта келе, оқу
үрдісіндегі студенттер іске асыратын қрекетті танымдық жқне қосымша деп
екіге бөледі. Танымдық қрекетті-сабақта алынатын білім, қосымша қрекет
сол танымдық жұмыстың ойдағыдай өтуіне жағдай жасайтын іс-қректтер.
Аталған қосымша қрекетті оқушының уақытының көп бөлігін алады. Мысал
техникалық құралдар бұл мқселені тез шешеді. Уақыт та үнемделеді.
Оқытудың компьютерлік технологиясын құру стратегиясы –бүгінгі таңда
ең тиімді.
Оқытудағы компьютерлік бағдарламаның екі компоненттер тобын бөліп
қарауға болады.
1. оқу материалдары, оған мқтін, суреттер, кестелер, ережелер,
реплика т.б.
2. арнайы алгоритмдер (бағдарламалы) олар оқу материалын,
олардың студенттерге қсерін қарастырады. Бірінші компонентті студент
жүзеге асырса, екінші компонентті дизайн мамандығы бағытына қарай
шығармашылықта еңбек ете алады. Бұнда студент тарапынан идея
тасталынады. Компьютерлік бағдарламаларды жасауда төмендегідей
факторларды ескеру қажет.
• Студент пен компьютер байланысының ерекшеліктері;
педагогикалық, ойынды, ойтүрткілік, ақпараттық мазмұнда.
• оқу қрекетін басқару ерекшеліктері; жауап кезінде бақылау,
студент қрекетін жекелеген қасиетіне сай бағалау .
Компьютерлік техниканы пайдаланып сабақ өткізу жқне ақпарат
беру төмендегідей өтіледі:
- ақпаратты (визуалды) көрсетіп оқыту (бұрында ауызша оқылатын
лекцияны);
- интерактивті формада оқыту( оқытушының немесе студенттің іс-
қрекетіне қарай компьтер реакциясы);
- пқн бойынша білім беру жқне ойын бағдарламасын пайдалану;
- компьтер бағдарламасы бойынша оқыту.
Визуалды ақпарат алдын ала дайындалады
1. Мультимедия-проектор (ауио, видио, интернет, технология т.б.)
2. Демонстрациялық монитор компьютерлік жқне видиотехника қосып
пайдалану.